Iqtisodiy va madaniy hayot

5.Moddiy madaniyat. Binokorlik va me’morchilik. IX-XII asrlarda Movarounnahrda moddiy madaniyat o’ziga xos uslub va shakllarda to’xtovsiz rivoj topib bordi. Xalq ichidan chiqqan mahalliy ustalar, me’morlar, naqqoshlar, kulollar, zargarlar, miskarlar tomonidan yurt dovrug’ini olamga tanitgan ajoyib me’morchilik obidalari, san’at namunalari bunyod etildi. Movarounnahrda me’morlik va san’at yangi taraqqiyot bosqichiga o’tdi.
Ushbu davrda Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, O’zgan va Marv kabi shaharlarda ko’plab saroy, masjid, madrasa, minora, xonaqoh, maqbara, tim (usti yopiq bozor) va karvonsaroylar qurildi. IX-XII asrlarda O’rta Osiyo me’morchiligida ijtimoiy sharoitdan kelib chiqib, qurilish materiali sifatida paxsa, xom g’isht va pishiq g’isht hamda bog’lovchi element sifatida ganchdan foydalanish keng yo’lga qo’yilgan edi. Bu vaqtda sinch qadab quriladigan uy-joylar va umum ahamiyatga ega bo’lgan binolar, saroylar, masjidlar, madrasalar qurilishida yog’och ham muhim o’rin egallar edi. X asrlarga kelib binokorlikda qurilish tartibi ham o’zgara boshladi. Mahobatli qurilishda tomi gumbaz bilan yopilgan kub shaklidagi binolar muhim ahamiyatga ega bo’la boshladi.
Mazkur davrning me’morchiligining noyob obidalarigaquyidagilarni aytishmumkin:


Ismoil Somoniy maqbarasi(Buxoro, taxm. 864-868). Buxorodagi ko’hna me’moriy yodgorlik Somoniylar davlatining asoschisi Ismoil Somoniy va uning avlodlari maqbarasi. Ismoil Somoniy maqbarasi 4 tomoni bir xil Chordara shaklida, jim-jima g’ishtin bezaklari chiviqli to’siq yoki qamish, buyra to’qimasini eslatadi. Ismoil Somoniy maqbarasi O’rta Osiyo me’morchiligi va san’ati tarixidagi dastlabki maqbaralardan. Uning tuzilishida qadimgi sugd me’morligining an’analari saqlanib qolgan buyuk me’moriy asardir. 1925 yilda gumbazi ta’mir etilgan. V. Vyatkin boshchiligida arxeologik tekshiruvlar olib borilgan. Binoni ko’mib yuborgan zax tuproqlardan tozalanib, B. Zasipkin va Usta SHirin Murodov boshchiligida ta’mirlangan (1937-1939). Ismoil Somoniy maqbarasi shahar madaniyat va istirohat bog’i hududida joylashgan.