Iqtisodiy va madaniy hayot

Mahmud Koshg’ariy (XI asr). Mahmud Koshg’ariy ibn Husayn ibn Muhammad-turkshunoslik ilmining asoschisi, filolog olim. Ijtimoiy kelib chiqishi jihatidan qoraxoniylar sulolasiga mansub. Otasi Xusayn ibn Muhammad o’sha davrdagi Baregan shahrining amiri bo’lgan. Koshg’ariy boshlang’ich ma’lumotni o’z qishlog’ida, yuqori ma’lumotni Koshg’ar madrasalarila olgan, arab, fors, turkiy kabi 7-8 tilni puxta egallagan. So’ng u Buxoro, Samarqand, Marv, Nishopur shaharlarida bilimini oshirgan. 1056-1057 yillarda mamlakatdagi ichki nizolar natijasida olim o’z vatanini tark etib, 15 yil davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida yurishga majbur bo’lgan. Ana shu yillarla u turkiy xalqlar yashaydigan o’lkalarni kezib, bu yerlardagi turkiy qabila va urug’lar, ularning kelib chiqishi va nomlanishi, joylashish o’rinlari, urf-odatlari, ayniqsa, til xususiyatlarini sinchiklab o’rganadi. So’ng Bag’dodga borib, ancha vaqt shu shaharda ijod qilgan, xususan, 1072 yil (ba’zi manbalarda-1074 yil va undan ham keyin) dunyoga mashhur asari «Devonu lu-g’otit turk» («Turkiy so’zlar devoni»)ni yozib bitiradi va uni xalifa Muqta’diy (1075-1094)ga bag’ishlaydi. «Devonu lug’at at-turk» muqaddima va lug’at qismlardan iborat. Mahmud Koshg’ariy mazkur asariga o’zi tuzgan dunyo xaritasini ilova qiladi.
Koshg’ariyning «Devonu lu-g’otit turk» asari turkiy xalqlar tarixilagi dialektologik, izohli, etnografik, tarixiy-etimologik lug’atlarning barcha unsur qamrab oluvchi dastlabki universal lug’at bo’lib, o’z muallifini dunyoga ulug’ adabiyotchi, tarixchi, geograf va boshqa ko’p fanlarlan yaxshi xabardor bo’lgan yirik fan arbobi, qomusiy olim sifatila tanitdi.
Koshg’ariy 1080 yilda (yoki 1118 yilda) vataniga qaytib kelib, O’paldagi Aziq qishlog’ida, Hazrati Mullom tog’i etagidagi tepalikda joylashgan madrasada dars bergan va ilmiy ijod bilan mashg’ul bo’lgan (hozirda mazkur madrasaning faqat poydevorlari saqlanib qolgan). Koshg’ariy 1105 yilda (yoki 1126 yilda) 97 yoshida vafot etidi, Olim Xitoyning Qashg’ar (Koshg’ar) viloyati O’pal nohiyasidagi uning ajdodlari maqbarasiga dafn etilgan. Maqbara hozirgacha «Hazrati Mullom mozori» nomi bilan mashhur.