Iqtisodiy va madaniy hayot

Abulqosim Firdavsiy(taxm. 934-Tus shahri-1030). Firdavsiy Abulqosim Tusiy-fors-tojik shoiri va mutafakkiri. Tus va Nishopur shaharlaridagi madrasalarda tahsil olgan. Zamonasining barcha asosiy ilmlarini egallab, arab va pahlaviy tillarini chuqur o’rgangan. O’z davrining qomusiy olimi bo’lib yetishgani uchun ham uni hakim deb ulug’lashgan. U Eron, Turon, Yunon va Hindiston olimlarining turli sohadagi asarlaridan yaxshi xabardor bo’lgan. Firdavsiy yoshligidanoq she’rlar mashq qila boshlagan. Bu haqda ma’lumotlar bo’lsa-da, she’rlarining o’zi yetib kelmagan. Uning «Yusuf va Zulayho» nomli doston yozganligi xam haligacha munozarali. Firdavsiy otasidan qolgan yerda dehqonchilik qilib kun kechirgan. Ba’zi manbalarda uning uzoq yillar sarbozlik xizmatida bo’lgani ham aytiladi.
Uni olamga mashhur, nomini tillarda doston qilgan, abadiylikka muhrlagan narsa-bu allomaning yuqori ta’kidlab o’tilgan «Shohnoma» asaridir. Eron va Turon xalklarining qariyb 4 ming yillik tarixi yuksak mahorat bilan qalamga olingan «Shohnoma» ustida Firdavsiy 30 yildan ortiq mehnat qilgan. Tadqiqotchilar asarni 3 qismga bo’ladilar: 1-bo’limda eng qadimgi afsonalar qayta ishlanib, nazm ipiga terilgan bo’lsa, 2-bo’limda xalq qahramonlari haqidagi rivoyatu qissalar badiiy talqin qilinadi. 3-bo’limda tarixiy shohlar hayoti tasvirlangan. «Shohnoma» eng qadimgi davrlardan boshlanib, sosoniylar shohi Yazdigard III davrida arablarning Eronga bostirib kirishi bilan yakunlanadi. «Shohnoma» hajmi (60 ming baytni o’z ichiga oladi), mavzu ko’lami, obrazlar olami, qahramonlarning ko’p va xilma-xilligi, g’oyaviy motivlari va ko’tarilgan masalalar jihatidan jahon adabiyotidagi eng katta epik asar. 100 dan ortiq dostonlardan tashkil topgan bu asarda mingdan ziyod katta-kichik personajlar ishtirok etadi.
Firdavsiyning jasadi otasidan qolgan bog’ning bir chekkasiga ko’milgan. 1934 yilda Firdavsiy tavalludining 1000 yilligi munosabati bilan shoir qabri ustiga maqbara qurilgan va u shoir muxlislarining muqaddas ziyoratgoqiga aylangan.
Bu davrda turkiy adabiyot ham o’z taraqqiyotida katta yutuqlarga erishdi. Xususan, turkiy adabiy tili eski o’zbek va uyg’ur tillarining vududga kelishida ham muhim bosqich bo’ldi. Turkiy adabiyotni yuksaklikka ko’tarishda Mahmud Koshg’ariy,Yusuf Xos Hojib, Burhoniddin Rabg’uziy, Ahmad Yugnakiy kabi turkigo’y adiblarning xizmati benazir bo’ldi.