Iqtisodiy statistika

3. Ixtisoslashish xarakteriga ko'ra:
3.1. Maxsuslashgan uskunalar.
3.2. Universal uskunalar.
4. Avtomatlashtirish darajasiga ko‘ra:
4.1. Qo'lda yoki oyoqda harakatga keltiriladigan mashi- nalar.
4.2. Mehnat predmenti bilan qattiq aloqasiz mashinalar.
4.3. Yarimavtomatlar.
4.4. Avtomatlar.
4.5. Avtomatik liniyalar.
4.6. Dastur bilan boshqariladigan uskunalar.
5. Qo'llash sohasiga ko‘ra:
5.1.Um um sanoat uskunalari.
5.2. Maxsus uskunalar.
6. Texnologik ahamiyatga ko'ra:
6.1. Turli xildagi energiya ishlab chiqarishda qo'llaniladigan kuchlanish (energetika) uskunalari.
6.2. Mehnat predmetini jamiyat uchun kerakli mahsu­ lotga aylantirishda qo'llaniladigan ishlab chiqarish uskunalari.
7. Konstruktiv-texnologik xususiyatlariga ko'ra.
8. Bajarilgan operatsiyalar xarakteriga qarab.


9. Qayta ishlanayotgan material turiga ko‘ra.
10. Uskunalarning texnikaviy mukammalligiga ko‘ra:
10.1. Texnikaviy mukammal uskunalar.
Ю.2. M odernizatsiyalashni talab qiladigan uskunalar.
10.3. Eskirgan uskunalar.
11. Uskunalarning texnikaviy holatiga ko‘ra:
11.1. Ishlash uchun yaroqli uskunalar.
11. 2. Kapital ta’mirlashni talab qiladigan uskunalar.
11.3. Yaroqsiz uskunalar.
12. Kelib chiqishga ko‘ra:
13. O'rnatilgan joyiga qarab (asosiy sexlar, yordam chi sexlarda va boshqa joylarda).
14. Xizmat muddatiga ko‘ra (5yilgacha, 5—10 yil, 15—20 yil, 20 yildan ko‘p).
Uskunalarning soni, tarkibi, harakati holati foydalanilishi to ‘g ‘risidagi m a’lum otlam i ularning soni va quw ati haqidagi hisob-kitoblarda keltiriladi. Bunda kuzatish birligi bo'lib dvigetelli, asboblar bilan ta’minlangan, alohida texnik qurilma yoki mashinalar sistemasi deb atalmish inventar obyektlari hisoblanadi. M asalan, stanok, apparat va bosh- qalar.
Uskunalarning sonini hisoblashda barcha sanoat tarm oq- lari uchun xos b o ‘lgan son kategoriyalari aniqlanadi:
— mavjud uskuna;
— o'rnatilgan uskuna;
— o'rnatilm agan uskuna.
Mavjud uskunalarga korxona balansida hisobga olingan, holati va qayerdanligidan qat’i nazar, inventar ro‘yxatiga kiritilgan uskunalar kiritiladi.
O'rnatilgan uskunalarga foydalanishga topshirilgan stanok, m ashina va m exanizm lar kiritiladi. 0 ‘z navbatida
o'rnatilgan uskunalar tarkibida ishlab chiqarishda haqiqatda


foydalanilayotgan uskunalar, reja bo'yicha ta’mirlashdagi uskunalar, rezervdagi uskunalar, bekor turgan uskunalar va ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun kerak bo'lmagan uskunalarga bo'linadi.
Haqiqatda ishlagan uskunalarga hisobot davrida ishlash muddatidan qat'i nazar, ishlab chiqarishda foydalanilgan uskunalar kiradi. Bekor turgan uskunalar—rejadan tashqari, rejadagi va remontni kutayotgan uskunalardir. Uskunalarning bekor turib qolish sabablarini o'rganish statistikaning muhim vazifalaridan hisoblandi.
O'rnatilmagan uskunalar mavjud uskunalarning tarkibiy qismi bo'lib, ularga o'rnatilishi lozim bo'lgan uskunalar, or­ tiqcha uskunalar va yo'qotiladigan uskunalar kiradi.
Statistika organlari o'rnatilmagan uskunalarni hisobga o l­ ish uchun har yili ularning ro'yxatini o'tkazadi.
Uskunalar soni statistikada ma’lum sana va davrlarga hisoblanadi. M a’lum davrdagi uskunalarning o'rtacha sonini hisoblash uchun uskunalarning korxonada bo'lish vaqti ka- lendar vaqtga bo'lib aniqlanadi.
Ro'yxatlar va bir yo'lakay statistik kuzatishlar natijasida uskunalarning texnikaviy holati, yoshi, jism oniy eskirishlari to'g'risidagi ma’lumotlar olinadi.
Statistikada uskunalarning quw atini aniqlash katta ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish dastulari odatda quwat ko'satkichlariga asoslanadi.
Uskunaning quwati deganda, uning vaqt birligida ma’lum ishni bajara olish qobiliyati tushuniladi. Quwatga tasnif berishda energetika va ishlab chiqarish uskunalarining xususiyatlari inobatga olinishi lozim.
Energetika qurilmalariga quyidagilar kiradi:
— tabiatning potensial energiyasini issiqlik va elektr ener- giyasiga, mexanik yoki bir turdagi energiyani boshqa turga


aylan tirad igan par q o z o n la r i, atom reaktorlari, m e x a n ik d v i- gatellar, elek trogen eratorlari;
— bir turdagi en erg iy a n in g param etrlarini o 'zg a rtira d ig a n tran sfarm atorlar, t o ‘g ‘rilagichlar va h.k. •
— en erg iy a u za tk ich la r (elektr u zatish lin iy a la r i, elek tr, issiq lik va b o sh q a sh axob ch a lar);
— energiya iste’molchilari, ya’ni ishlab chiqarish jara-
yonida bevosita foydalanish uchun energiya oluvchilar (elek- trodvigatellar, elektropayvand apparatlari, issiqlik energiyasi- dan foydalanuvchi qurilmalar).
Tabiat resurslarining (suv, shamol) potensial energiyasini va issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantiriladigan energetika qurilmalari birlamchi dvigatellar deb yuritiladi.
Ikkilamchi dvaigatellar esa elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantiradilar (elektrogeneratorlar).
Par qozonlarining quwatlari M 2, unumdorligi bir soatda ishlab chiqarilgan normal parning tonnalardagi miqdori bilan o'lchanadi (normal par 1 kg da 2680 kdj issiqlikka, ya’ni 1 - 13 Gpa bosimdagi va 100°C haroratdagi par).
Kuchlanish qurilmalarining quwatlari odatda kilovattlarda o'lchanadi. Ba’zi issiqlik dvigatellarining quwatlari ot kuchida o ‘lchanadi (1 ot kuchi 0,736 kvt.).
Dvigatellardan foydalanish imkoniyatlariga ko‘ra quwat nazariy, indikator va samarali quwat ko‘rsatkichlariga bo‘lib o'rganiladiyu nazariy quwat (N n) — mexanik va issiqlik yo‘qotishlarisiz dvigatellarning o‘zidagi quwatdir. Parda ish- laydigan dvigatellar uchun nazariy quwat bilan bir qatorda indikator quwatlari (N;ncj) ham hisoblanadi. Bu quwat nazariy quwatdan issiqlik yo‘qotishlarini ayirib hisoblanadi. Nazariy va indikator quwatlar dvigatellarning samarali quwatdan ( N s) foydalaniladi. U nazariy quwatdan mexanik
va issiqlik yo‘qotishlarni ayirib aniqlanadi.


Samarali quvvat yuklash imkoniyatiga ko‘ra: normal, maksimal qisqa muddatli va maksimal uzoq muddatli quw at- larga bo'linadi. Normal quwat deganda dvigatelning eng kam yo'qotishlar bilan ishlash, ya’ni eng yaxshi iqtisodiy rejimdagi quwati tushuniladi.
Dvigatelning chegaraviy quwati — maksimal qisqa mud­ datli quvvatidir (N qq). Bunday quvvat bilan dvigatel ishdan chiqish xavfsiz ishlaydi va u dvigatelning pasportida tayyor- lovchi-zavod tomonidan ko‘rsatiladi.
Dvigatellarning haqiqiy yuklanishini aniqlashda o ‘rtacha haqiqiy quwat — N x hisoblanadi:
N X= EX/ T X
bu yerda, Ex — haqiqatda ishlab chiqarilgan yoki iste’mol qi­ lingan energiya (kvt.s.);
Tx —haqiqatda ishlangan vaqt.
Statiskada yuqoridagi quwat ko‘rsatkichlaridan tashqari energetika uskunalari uchun yana quyidagi ekspluatatsion quvvat ko'rsatkichlari ham hisoblanadi:
— dvigatel yoki dvigatellar sistemasining (pik) eng yuqori quwati;
— qo'shilgan quwat;
— o ‘rnatilgan quwat;
— rezervdagi quwat;
— korxonalarning ishlab chiqarish jarayonida foydalangan um um iy quwati;
— mexanik uzatma quwati; ( N m.u)
— elektr uzatma quwati; ( N e u)
— korxonaning to'la quwati. ( N t)
Ishlab chiqarish uskunalarning quwatini vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot, bir minutda asosiy valning ay­ lanish soni (tezlik) kabi ko'rsatkichlami ifodalaydi.
Energetika uskunalaridan foydalanish ko'rsatkichlarini


vaqt, quwat va ish hajmi nuqtai nazaridan hisoblash mum­ kin.
Vaqt bo'yicha foydalanish koefTitsiyenti uskunadan eks- tensiv foydalanish koefTitsiyenti (Ke) deb yuritilib, quyida- gicha hisoblanadi: