Iqtisodiy statistika

Amortizatsiya summasini hisoblashning ikki usuli mavjud: professional — chiziqli va tezlashtirilgan usullar.
Professional — chiziqli usulda obyektning qiymati uning xizmat qilish davrida har yili bab-barobar ravishda amalga oshiriladi. Masalan, agar obyektning xizmat qilish davri 5
yil bo'lsa, unda uning balansdagi qiymatining har yili 1/5


www.ziyouz.com kutubxonasi

qismi qoplaydi yoki amortizatsiyaning chiziqli m e’yori 20%ga teng bo‘ladi.
Asosiy fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan amortizat- siya meyori ishlab chiqarishni tarkibiy o'zgarishi va uni mo- dernizatsiya qilish uchun m o‘ljallangan. U amortizatsiya m e’yorining ikki marta ko‘paytirilgan hajmiga teng bo‘lib, obyektning qoldiq qiymatiga nisbatan qo‘llaniladi.
M isolim izda ikki marta ko'paytirilgan chiziqli amorti­ zatsiya m e’yori 40%ga teng. U holda, masalan, obyektning qiymati 200 ming bo'lsa, foydalanishning birinchi yilida 80 ming so'm (200 m.s.:0,4) ajratiladi. U holda qoldiq qiymat
— 120 m.s. (200 —80). Obyektning qoldiq qiymatiga nisbatan ikkinchi yil amortizatsiya ajratmalari 48 m.s. (120x0,4)ga teng bo'ladi. Foydalanishning qolgan yillari uchun ham amortizatsiya ajratmalari shu usulda hisoblanadi (72 x 0 ,4 va h.k.).
Asosiy fondlarni fizik va ma’naviy eskirishi oqibatda ularni yangilash (almashtirish) zaruriyati tug‘iladi. Buning uchun asosiy fondlar ishlab turgan vaqtlarida korxonalarni ularni sotib olish yoki yaratish bo'yicha xarajatlari qoplanishi va ularni almashtirishni amalga oshirish uchun yetarli dara- jadagi pul mablag‘lari jam g‘arilishi lozim. Xarajatlarni qoplash va pul mablag‘larini yig‘ish ishlari mahsulot tan- narxiga amortizatsiya ajratmalarini qo‘shish orqali amalga oshiriladi.
Amortizatsiya ajratmalari amortizatsiya fondlarida yig‘ilib
boradi va ma’lum muddat o'tgandan so‘ng ishlab chiqarishda qatnashgan asosiy fondlarning qiymatini to‘la qoplashi kerak. Shuning uchun asosiy fondlarning amortizatsiya summasi asosiy fondlarning to £la boshlang‘ich qiymatidan katta b o‘lishi mumkin emas.
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sharoitlarida amor-


tizatsiya ajratmalari bir tomondan ishlab chiqarishda qat- nashgan asosiy fondlarni oddiy takror ishlab chiqarishda foy- dalanilsa, ikkinchi tomondan chiqib ketayotgan asosiy fond­ lar o ‘rniga texnikaviy takomillashgan asosiy fondlar bilan al- mashtirishda qatnashadi va manba boMadi.
Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlar uchun yangi kapital mablag'larni moliyalashtirishga yoki qurilish material - larini, uskunalar yoki nomaterial aktivlarni sotib olish uchun uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalarga sarflanadi.
Uzoq muddat foydalaniladigan asosiy fondlarni yaratish va sotib olish uchun qilingan xarajatlar investitsiya deb ata- ladi va ular joriy yil xarajatlariga kiritilmaydi.
Investitsiyalarning mohiyati shundaki, ular keyinroq manfaat olish uchun hozir ma’lum loyihalarga qilingan xara- jatlarni anglatadi. Investitsion loyihalarning shakllari va mazmuni yangi korxona qurilishi rejalashtirishdan tortib, to asosiy kapitalning yangi elementlarini sotib olishgacha bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, asosiy fondlarni «eskirishi» va «amortizat­ siya ajratmalari»ni bir-biridan ajratish lozim. Eskirish birlam­ chi va u butun xizmat davomida ortib boradi va amortizatsi- yaning moddiy asosi hisoblanadi. Amortizatsiya normasi esa ikkilamchi va butun xizmat davomida o'zgarmasdan qoladi.
Ular orasidagi bog‘lanishni quyidagicha ifodalash mumkin.


Asosiy fondlarni eskirish va amortizatsiya orasidagi bog‘lanish.
Asosiy fondlarning bozor qiymati — u korxona va muas- sasalarda mavjud bo‘gan obyektlarni hozirgi holati, fizik va manaviy eskirishi, ulardan amalda va kelajakda foydalanish va foyda olish darajasini, talab va taqdim nisbatini hisobga olgan holda aniqlanadi va shu bahoda korxonalar va muassa- salarda ularni sotib yuborishlari mumkin bo'ladi.


9 -§. Asosiy fondlarning balanslari, ularning holati va takror ishlab chiqarish ko'rsatkichlari


Asosiy fondlar doimiy ravishda ham buyum shaklida, ham qiymat shaklida o'zgarib turadi.
Ularning ko'payishiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
— sotib olish;
— yangi qurilish;
— inventarizatsiya paytida qayta baholashdagi o'zgarishlar.


Asosiy fondlarning kamayishiga esa quyidagi omillar ta’sir qiladi:
— eskirib ishlab chiqarishdan chiqib ketishi;
— boshqa korxonalarga sotib yuborilishi;
— tabiiy ofatlar natijasida yo‘q bo‘lishi;
— inventarizatsiya paytida qayta baholashdagi o ‘zgarishlar.
Yuqoridagi o ‘zgarish omillaridan foydalanib, asosiy fond­
larning ikki xil balansi tuziladi:
—to'la boshlang'ich qiymati bo'yicha;
—qoldiq qiymati bo'yicha.
Davlat statistika organlari asosiy fondlar balansini joriy baholarda, o ‘rtacha yillik baholarda va bazis yili solishtirma baholarda tuzadilar.
To'la boshlang'ich qiymat bo'yicha balans har bir korxona, firma yoki tarmoq bo'yicha hisoblanadi. Bunda odatda birinchi ustunda asosiy fondlarning tasnifi keltiriladi. Kirim va chiqim qismlari esa yanada aniqlashtirilishi mumkin.
Asosiy fondlarning qoldiq qiymati bo'yicha balansida barcha ko'rsatkichlar qoldiq qiymatlarda qatnashib, chiqim qismida qo'shimcha yillik amortizatsiya ajratmalari keltiri­ ladi.
Shunday qilib, asosiy fondlar balanslarini quyidagi for­ mula tarzida keltirish mumkin:
— to'la boshlang'ich qiymatda:
Fo+Fk-FCh=F№
— qoldiq qiymatda:
Fol + F k-F ch1-A = F №1
bu yerda, Fo va Fj — asosiy fondlarning yil boshi va oxiridagi to'la boshlang'ich qiymatlari;
Fk va Fch — kiritilgan va chiqib ketgan asosiy fond­
larning to'la boshlang'ich qiymatlari;


Fq1 va F ) 1 — asosiy fondlarning yil boshi va oxiridagi qoldiq qiymatlari;
Feh1 ~ chiqib ketgan asosiy fondlarning qoldiq qiy­
mati;
Л — yillik amortizatsiya ajratmalari.
Asosiy fondlarning balanslaridagi ko'rsatkichlardan foy- dalanib ularning holati va takror ishlab chiqarilishi (harakati) ko‘rsatkichlarini hisoblash mumkin.
Asosiy fondlarning holat ko‘rsatkichlarini eskirish va yaroqlilik koeffitsiyentlari ifodalaydi:


Kesk=F-FVF x 100; Kyaroq= F 7 F x 100
K e s k ^ K y a r o q — 1 0 0 %
Holat ko'rsatkichlari odatda yil boshiga va oxiriga hisoblanib, ularni taqqoslash asosiy fondlarning holati qay tarzda o ‘zgarganligini aniqlashga imkon beradi.
Eskirish koeffitsiyenti yaroqlilik koeffitsiyenti bilan uzviy bog'liqdir. Eskirish koeffitsiyenti qancha kichik bo‘lsa, yaroq­ lilik koeffitsiyenti shuncha katta bo‘ladi va aksincha. Agar koeffitsiyent «l»dan eskirish koeffitsiyentini ayirib tashlasak, yaroqlilik koeffitsiyentiga ega bo‘lamiz.
Asosiy fondlarning harakatini yangilash va chiqib ketish koeffitsiyentlari ifodalaydi:
Kyang- Fyang/Fi X 100; Kchiq Fcliiq/Fо x Ю0
bu yerda, Fyang va Fchjq — yil davomida yangidan kiritilgan va chiqib ketgan asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiy­ matlari.
Bu ko‘rsatkichlar asosiy fondlar balansi ma’lumotlari
asosida tuziladi.


Asosiy fondlar to‘liq qiymati bo‘yicha balansi (mln.so‘m):


Yil Yil davomida ^{Yil davomida Yil} boshida- kiritiladi ^{chiqariladi oxirida-} gi hajmi ^{gi hajmi
Jami} Shu jum­ ^{Jami Shu jumladan,} ladan, yangi eski asosiy fond
asosiy fond­ lar yo‘qotildi lar
4250 1230 600 200 ^{150 5280}


Balans ma’lumotlari asosida asosiy fondlar harakati va holatini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni hisoblaymiz:
1. Kiritish Kt= 1230/5280 x 100 = 23,2%
2. Yangilash К*=600/5280 x 100 = 11,4%