Iqtisodiy statistika

Ke=Tx/T k
bu yerda, Tx — energetika uskunasining haqiqiy ishlangan vaqti;
T k — uskunasining kalendar vaqt fondi.
Ekstensiv foydalanish koefTitsiyenti kalendar vaqtning qancha qismida energetika qurilmasi haqiqatda ishlaganini ko‘rsatadi. Bunday ko‘rsatkichni uskunalarning rejim va reja vaqt fondlariga nisbatan ham hisoblash mumkin.
Dvigatellarning quwatida foydalanish darajasini ifodalashda intensiv foydalanish koefTitsiyenti (K]) qo'llaniladi:
К-i- N x /N Uq—Ex/NUq X Tx
Vaqt va quwatdan foydalanishga umumlashtiruvchi ifodani integral foydalanish koefTitsiyenti beradi:
^integral- Ex/Emaxs soiik‘ E)c/NUq X I|<
Yuqoridagi koeffitsiyentlar o‘zaro uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi:
^ in te g r a l - K-E X K j
Statistikada nazariy, indikator va samarali quwatlarni solishtirish natijasida foydali ish koeffitsiyentlarini hisoblash mumkin:
FIKiss= N ind:Nn; FIKmex= N s:Nind; FIKtoMa= N s: N n Statistikada ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish
ko‘rsatkichlariga alohida e ’tibor beriladi. Ularni o ‘rganish uchun ishlab chiqarish uskunalarining ishlash vaqti va o'rnatilgan uskunalarning bekor turib qolish vaqti to‘g ‘risidagi
ma’lumotlar zanir boMadi.


Ishlab chiqarish u sk u n a la r in in g ish lash v a b ek or turib q o l ish vaqtlari quyidagi e le m e n t la r n i qam rab oladi:
1. Mashina vaqti (mehnat predmetlariga bevosita ta’sir
qilish vaqti). Texnologiyada ko'zda tutilmagan bekor hara- kat mashina vaqtiga kirmaydi va ish vaqtini yo‘qotish hisoblanadi. Mashina vaqti o ‘z navbatida foydali mashina vaqti va brakka sarflangan mashina vaqtlariga bo‘linadi. Foydali mashina vaqti. mobaynida yaroqli mahsulot ishlab chiqariladi.
2. Tayyorgarlik-tugallash va yordamchi vaqt. Bu vaqtda ishchi ishlagani bilan uskuna harakatsiz bo‘ladi. Ishchi bunda vaqtni tayyorlovlarni stanokka o ‘rnatish va undan ol­ ish, belgilangan operatsiyalarni bajarishga sozlash, smena boshi va oxirida ish joyini tartibga keltirish, tayyor mahsu­ lotni topshirishlarga vaqt sarflaydi. Bu vaqt mobaynida uskuna harakatsiz bo‘lsa-da, uni mahsulot ishlab chiqarishda tanaffus deb bo'lmaydi. Uskunada foydalanish nuqtai nazari- dan bu vaqt ishlab chiqarish jarayonida sarflanishi zarur bo‘lgan vaqtdir. Uskunalarga xizmatni oqilona tashkil qilish natijasida ular kamaytirilishi mumkin.
3. Bekor turib qolish vaqti. Bunga materiallar yo'qligi, uskunaning buzilishi va boshqa sabablar bo'lishi mumkin. Reja bo'yicha bu vaqtda uskuna ishlashi kerak, lekin u yoki bu sababga ko'ra ishlamaydi.
4. Rezerv vaqti (o'rnatilgan stanoklar rezervda bo'ladi).
5. Ish vaqtidan tashqari vaqt (uskuna ishlab chiqarish re- jasiga ko'ra harakatsiz bo'ladi).
6 . Uskunalarni ta’mirlash vaqti (rejada ko'zda tutilgan ta’mirlashga sarflangan vaqt). Bunga avariya sababli ta’mirlash, ta’mirlashni kutish va shunga o'xshagan vaqtlar kirmaydi. Ular bekor turib qolingan vaqt hisoblanadi.
7. Ish kunlaridagi smenadan tashqari vaqt (ishchi

smenalarida band bo‘lmagan korxona ish rejimiga ko‘ra vaqt).

8. Ish kuni bo‘lmagan kunlardagi vaqt (dam olish va bay- ram kunlaridagi uzlukli ish rejimida ishlaydigan korxonalar- dagi vaqt).
Yuqoridagi elementlar uskuna ish vaqtining turli fondlari tarkibiga qo‘shiladi.
Uskunalarni ishlash va harakatsiz vaqtlarini hisobga ol- ishda asos bo'lib kalendar vaqt fondi hisoblanadi. Soat o'lchov birligida kalendar vaqt fondi o'rnatilgan stanoklar sonini kalendardagi soatlarga ko'paytirib topiladi.
Har bir korxonaning o'z ish rejimi bo'ladi: ishchi va dam olish kunlari soni, smenalar soni va ularning uzunligi. Shu- ning uchun kalendar vaqt fondining hammasini ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanib bo'lmaydi va natijada rejim vaqt fondini hisoblashga to'g'ri keladi. Masalan, korxona 2 smenada bir oyda 21 kun ishlashi kerak. Har bir smenaning uzunligi 8,2 soat qilib belgilangan bo'lsa, bitta stanok uchun rejim vaqt fondi 21x8,2x2=344,4 soatga teng bo'ladi. Bu miqdorni stanoklar soniga ko'paytirsak, barcha stanoklar uchun rejim vaqt fondini aniqlagan bo'lamiz.
Imkoniyatdagi vaqt fondini topish uchun rejim vaqt fon- didan reja bo'yicha ta’mirlash vaqti, rezervdagi vaqt va ish- dan tashqari vaqtlar ayriladi.
Reja vaqt fondi odatda imkoniyatdagi vaqt fondiga teng bo'lsa-da, ba’zi paytlarda ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun ayrim uskunalar kerak bo'lmasligi mumkin. U holda reja vaqt fondi imkoniyatdagi vaqt fondidan foydalanilmaydi- gan vaqt miqdoriga kam bo'ladi.
Reja vaqt fondining yuz foizini ishlab chiqarish jara-
yonida to'liqligicha foydalanib bo'lmaydi. Turli xil tash- kiliy muammolar va boshqa sabablarga ko'ra ishchi va


uscunalar bekor turib qolishi mumkin. Shuning uchun haqiqatda foydalanilgan vaqt fondi reja vaqt fondidan kam bo'ladi.
Haqiqatda ishlangan vaqtda uskuna ishlab chiqarish jarayonida qisman faol, qisman passiv ishtirok etadi. Faol qatnashish mashina vaqtida ifodalanadi. Uskunalarning ish vaqti va bekor turib qolish vaqti minut, soat, smena, kun, oy va h.k.larda hisobga olib boriladi. Uskunalarning uzluksiz harakatdagi ishi sutkalarda o ‘lchanadi. Uskunalarning ishlab chiqarish jarayonida qatnashish masalalarini uskunalar vaqti, quwati va ish hajmidan foydalanish tomonlarini qamrab oluvchi ko'rsatkichlar tizimi ifodalaydi.
Uskunalar parkidan foydalanish koeffitsiyentlari
uskunalarning turi kategoriya son ko‘rsatkichlarini taqqoslash natijasida hisoblanadi. 0 ‘rnatilgan va mavjud uskunalar sonlarining nisbati ekspluatatsiyaga topshirilgan uskunalar va mavjud uskunalarning nisbati ekspluatatsiyaga topshirilgan mavjud uskunalardan foydalanish darajasini ifodalaydi.
Statistikada, shuningdek, smena koeffitsiyenti ko'rsatkichi ham hisoblanadi. U ishlayotgan yoki o ‘rnatilgan uskunalar bo'yicha aniqlanishi mumkin.
Smena koeffitsiyentini bir kun uchun hisoblashda ishlagan stanok-smenalar sonini ishlagan stanoklar soniga bo‘lib topiladi. Bu ko'rsatkichni davr uchun hisoblaganda maxrajda stanok- kunlar olinadi.
Smena rejimidan foydalanish koeffitsiyentini hisoblash uchun smena koeffitsiyentini rejim bo‘yicha belgilangan smenalar soniga bo‘lish kerak.
Sanoat statistikasida uskunalardan foydalanish ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi:
I. Uskunalarning kalendar vaqt fondlaridan ekstensi
foydalanish koeffitsiyenti: Ke|cs= T x:T]c.


2. Uskunalarning rejim vaqt fondlaridan ekstensiv f dalanish koeffitsiyenti: Kci,;S.rej=Tx:Tiej.
3. Uskunalarning imkoniyatdagi vaqt fondlaridan ekstqn- siv foydalanish koeffitsiyenti: Kej jmk. Tx:Tjmk
4. Uskunalardan intensiv foydalanish koeffitsiyenti:
V=q:Tx
5. Uskunalardan integral foydalanish koeffitsiyenti :
W=q:Tk
Yuqoridagi ko'rsatkichlarni aniq sanoat tarmog‘i bo‘yicha hisoblashda bu tarmoqning xususiyatlari hisobga olinishi lozim.


7 -§. Ishlab chiqarish quwatlari va maydonlari, ulardan foydalanish ko‘rsatkichlari


Korxonaning ishlab chiqarish quwatlari deganda, kalen­ dar vaqt mobaynida belgilangan nomenklaturada maksimal miqdorda mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati tushuniladi. Odatda, ishlab chiqarish quwati mahsulot nomenklaturasi bo'yicha hisoblanadi va yetakchi sexlar, uchastkalar yoki agregatlar tarkibiga mos keladi. Bunda rezervda turgan uskunalardan boshqa barcha, holatidan qat?i nazar, uskunalar nazarda tutiladi.
Korxonaning quwatini hisoblashda ishlab chiqarish vosi- talaridan to ‘la va oqilona foydalanish, mukammal tex- nologiya va ilg‘or ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilish usullarini qo'llash nazarda tutiladi.
Korxonaning o'zaro aloqada bo‘gan sexlarning quwatlari o ‘rtasida nomuvofiqlik bo'lgan hollarda uning ishlab chiqa­ rish quw ati «zaif joylar» bo'yicha emas, balki barcha boshqa asosiy va yordamchi sexlarning quwatlarini hisobga olgan