Iqtisodiy statistika

Fondlar samarasini hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi ishlab chiqarish asosiy fondlarining yillik 0 ‘rtacha qiymatiga boMib aniqlanadi:


bu yerda, fs — fondlar samarasi;
q — ishlab chiqarilgan mahsulot;


Ф — asosiy fondlarning o'rtacha yillik qiymati.
Ishlab chiqarilgan mahsulot sifatida (q) yalpi ishlab chiqarish yoki yalpi qo‘shilgan qiymat, ba’zi bir xil nom en- klaturada mahsulot ishlab chiqariladigan tarmoqlarda (ko'mir, neft, gaz va h.k.) mahsulotning natura miqdori (tonnalarda — ko‘mir, kubometrlarda — gaz va h.k.) olinishi mumkin.
Fondlar samarasini oshirishning quyidagi yo'nalishlari mavjud:
1. Mashina, mexanizm va uskunalar ishlash vaqtini ko‘paytirish, o ‘rnatilmagan uskunalarni ishga tushurish:
— smena koefTitsiyentini oshirish
— smena ichidagi bekor turib qolishlarni yo'qotish;
— retnont turish vaqtini kamaytirish.
2. Texnika va ishlab chiqarish maydonlarini oqilona yuklash: texnikani loyihadagi unumdorlikka yetkazish muddat-
larini jadallashtirish;
— ishning zaif joylarini yo'qotish;
— ayrim uchastkalar quwatlarining mutanosibligini ta’minlash;
— mehnat va ishlab chiqarishni ilmiy tashkil qilish;
— ishlab chiqarish maydonlaridan oqilona foydalanish.
3. Ishlab chiqarish asosiy fondlarining texnikaviy tako- millashtirish:
— yangi texnika asosida qayta qurish;
— uskunalarni modernizatsiyalash;
— progressiv texnologik jarayonlaridan foydalanish.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitlarida ahvolni yax- shilash uchun korxonalarni privatizatsiyalash, aksionerlik va- boshqa mulkchilik shakllariga aylantirish lozim bo'ladi.
Ko'pgina mahsulotlar bozor bahosining oshishi fondlar
samarasini sun’iy tarzda ko'tarib yuboradi. Iqtisodiy inqi-

rozning kuchayishi va ishchi xizmatchilar ish haqlarining ko'payishi ham bunga ta’sir qiladi. Shuning uchun baho sis- temasiga bog'liq bo'lmagan fondlar samarasi ko‘rsatkichlari har bir so'mlik asosiy fondga to'g'ri kelgan mahsulot miqdori natura o'lchov birligida hisoblash mumkin.

Statistikada fondlar samarasiga teskari bo'lgan fondlarga talabchanlik ko'rsatkichi ham hisoblanadi.
Bu ko'rsatkich bir so'mlik (bir birlik) mahsulot ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan asosiy fondlar hajmini ifodalaydi. Ba’zi adabiyotlar fondlarga talabchanlikni asosiy fondlarini biriktirish koeffitsiyenti deb yuritiladi.
Fondlarga talabchanlik ko'rsatkichi ishlab chiqarishda foydalanilgan asosiy fondlarning absolut va nisbiy sarfini ifodalovchi bir qancha analitik masalalarni hal qilishda qo'llaniladi.
Asosiy fondlardan foydalanishni ifodalovchi ko'rsatkichlar sistemasiga bir so'mlik asosiy fondlar qiymatiga to'g'ri kelgan foyda hajmini ifodalovchi asosiy fondlar sama­ radorligi koeffitsiyenti ham kiradi:


_{К , =} Foyda
— ——
F


Asosiy fondlar va mehnat resurslari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni fondlar bilan qurollanish koeffitsiyenti ifodalaydi:


к = £
fondlai biian q u ro llan ish ^


bu yerda, T — xodimlarning o'rtacha yillik (oylik) soni.
Bu ko‘rsatkich asosiy fondlarning faol qismi bo'yicha alohida hisoblanadi:


F
К = a
faol a so siy fo n d la i b ila n quro llan ish I j,


bu yerda, Fa — faol asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati. Asosiy fondlardan foydalanish ko'rsatkichlarining di- namikasi fondlar samarasi indekslari tizimi yordamida
o ‘rganiladi:
— o ‘zgaruvchi tarkibidagi indeks;
— doim iy tarkibidagi indeks;
— struktura siljishlari indeksi.
Agar ayrim korxonalardagi fondlar samarasining dinami­ kasini aniqlash lozim bo'lsa, individual indekslardan foy­ dalaniladi:
ifc= Q i / F l :Q o/Fo= fc l :fcO
bu yerda, ifc — asosiy fondlarning individual samara ko‘rsat- kichlari;
Qi Q 0 - joriy va bazis davrlardagi ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi;
Fi Fo — joriy va bazis davrlardagi korxona asosiy ishlab chiqarish fondlarning o'rtacha yillik qiymati;
Jfc= Sfj x d fi/Sfox dfo=fi :fo
bu yerda, dn dfo — joriy va bazis davrlardagi ayrim
korxonalar asosiy fondlarning barcha korxonalar asosiy fond- lari qiymatlaridagi salmoqlari;


f , fо — joriy va bazis davrlaridagi barcha korxonalar bo'yicha 0‘rtacha fondlar samarasi
f , = S Q , / S F i; fo=SQo/SFo
0 ‘zgaruvchi tarkibidagi umumiy fondlar samarasi indek- siga ayrim korxonalarda fondlar samarasining o'zgarishi va ayrim korxonalar asosiy fondlari salmoqlarining o'zgarishi ta’sir qiladi.
Doimiy tarkibdagi fondlar samarasi indeksiga esa faqat birinchi omil ta’sir qiladi:
Jfc=Sfi x df/Sfo x df
bu yerda, Jfc — doimiy tarkibdagi fondlar samarasi indeksi.
Fondlar strukturasidagi o‘zgarishning fondlar samarasiga ta’sirini struktura siljishlari indeksi ko‘rsatadi:
Jdf=Sf0 x dfi/Sfo x dfo
Yuqoridagi indekslar o ‘zaro uzviy bogMangandir:
Jfc= Jfc: Jdf
Bu indekslar barcha ishlab chiqarish asosiy fondlarining qiymatiga nisbatan hisoblangan. Biroq bizga ma’lumki, ularning tarkibidagi asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashish nuqtai nazaridan bir-biri bilan farqlanadi.
Statistikada mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadigan faol asosiy fondlar samarasi alohida hisobga olib boriladi.
Faol asosiy fondlarning individual indeksi quyidagicha aniqlanadi:
i f a = Q l / F a i : Q 0 / F a 0 = f a b f a 0
bu yerda, Fai Fao — faol asosiy fondlarning joriy va bazis davrlardagi o'rtacha yillik qiymatlari;
fai fa0 — faol asosiy fondlardan joriy va bazis davrlardagi foydalanish samarasi
ifa — faol asosiy fondlarning samara indeksi.


Bizga ma’lumki, fa x dfa=f, shuning uchun if= ifa x idfa


bu yerda, dfa — faol asosiy fondlarning barcha asosiy fondlar qiymatidagi salmog'i;
idfa — faol asosiy fondlar salmog'ifiing o ‘zgarishi indeksi. Demak, asosiy fondlar strukturasining takomillashuvi,
faol qismi salmog‘ining ko‘payishi ishlab chiqarish samara- dorligining omillari ekan.
Faol asosiy fondlardan foydalanish darajasi ularning salmog‘i va barcha asosiy fondlar qiymatlarining o‘zgarishlarini mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga ta’sirini ко‘rib chiqamiz.
Bu holda mahsulot dinamikasi indeksini quyidagicha yozishimiz mumkin.
Iq=ifa x idfa x if
Q l / Q 0 = fal/fa0 X dfal/ dfao X F j / Fo
Absolut o ‘zgarish esa quyidagicha hisoblanadi:
Ql-Qo= (fal-fao) X dfal x F j+ ( dfai-dfao)x fa o x Fi-(F]-Fo)x fo
Mehnatni asosiy fondlar (aktiv qismi) bilan qurollanish koeffitsiyentini aniqlash uchun, asosiy fondlar qiymati eng ko‘p smenadagi ishchilar soniga bo'linadi. Bu ko‘rsatkichning ortishi mehnat unumdorligi darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.


6 -§. Uskunalar tasnifi, holati, soni, quwati va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlari


Mehnat vositalari tarkibida mehnat qurollari (ishchi va kuchlanish) mashinalari, uskunalar, priborlar va boshqalar
K. Marks ta’biri bo'yicha ishlab chiqarishning «suyak va muskul sistemasini» tashkil qiladi.
Statistika bunday mehnat qurollarini, ya’ni uskunalarni o'rganishga alohida e ’tibor beradi.
Uskunalar oddiy mehnat qurollardan murakkab kons-
truksiyali avtomatik boshqariladigan mashinalar sistemasi- gacha bo'lgan bosqichni bosib o'tadi.


www.ziyouz.com kutubxonasi

Sanoatda qo'llaniladigan uskunalar turlari juda ko‘p. Shuning uchun ularni o'rganish uskunalarni tasniflashdan boshlanadi.
Quyida uskunalar 14 ta belgi bo'yicha tasniflangan:
1. Mehnat predmetlariga ta’sir qilish usuliga ko‘ra: 1.1.Mexanik uskunalar.
1.2.Kimyoviy uskunalar.
1.3.Termik uskunalar.
2. Harakat prinsipiga ko‘ra:
2. 1..Uzluksiz harakatdagi uskunalar.
2.2. Uzlukli harakatdagi uskunalar.