Iqtisodiy geografiya

30-jadval

O’zbekiston aholisi tabiiy o’sishning mutloq ko’rsatkichlari va koeffitsentlari

Yillar	Ming kishi hisobida			Aholining har 100ga nisbatan
	Tug’ilganl ar	O’lganlar	Tabiiy o’sish	Tug’ilganl ar	O’lganlar	Tabiiy o’sish
1980	540,0	118,9	421,1	33,9	7,5	26,4
1981	572,0	117,8	454,4	34,9	7,2	27,7
1982	589,3	124,1	465,2	35,0	7,4	27,6
1983	609,4	128,8	480,6	35,3	7,5	27,8
1984	641,4	132,0	509,4	36,2	7,4	28,8
1985	679,1	137,7	547,4	37,4	7,3	30,1
1986	708,7	132,2	576,5	37,9	7,4	30,8
1987	714,4	133,8	580,6	37,3	7,1	30,3
1988	694,1	134,7	559,4	35,3	6,8	28,5
1989	668,8	126,9	541,9	33,3	6,3	27,0
1990	691,6	124,5	567,1	33,7	6,1	27,6
1991	723,4	130,3	593,1	34,5	6,2	28,3
1992	710,5	140,1	570,4	33,1	6,5	26,6
1993	689,2	148,0	544,3	31,4	6,6	24,8
1994	680,0	148,0	532,0	30,1	6,9	23,2
1995	669,8	150,4	519,8	29,4	6,6	22,8
1996	692,1	148,6	546,5	29,8	6,4	23,4
1997	646,0	146,7	499,3	27,3	6,2	21,1

O’zbekistonda keyingi 10-15 yilda tabiiy o’sish sur’atlari sezilarli ravishda qisqardi (30-jadval). Bu xolat tug’ilish darajasining pasayishi bilan bog’langan. Tug’ilish darajasining qisqarishi demografik (ayollarning tug’ish yoshi chegarasining qisqarishi), milliy etnik (oiladagi bolalar sonining rejalashtirila boshlanganligi, ko’p avlodlar asosida tarkib topgan murakkab oilalar soni va salmog’ining kamayishi), ijtimoiy (aholining, shu jumladan qishloq aholisi ijtimoiy xarakatining oshishi) va boshqa omillarning bevosita va bilvosita ta’siri natijasida davom etmoqda.

O’zbekiston aholisi nafaqat tabiiy ko’payish, balki boshqa respublikalardan ko’chib kelayotganlar hisobiga ham ko’paymoqda. Aholishunos mutaxassislarning fikriga ko’ra 2010 yilga borib, O’zbekiston aholisining 30 mln. Kishidan ortadi.
O’zbekiston aholisiga xos bo’lgan yana bir muhim jihat, uning hududiy joylashuvida o’z aksini topadi. Bugungi kunga qadar O’zbekiston aholisining aksariyat qismi qishloq joylarida istiqomat qiladi. Buning albatta tarixiy, ijtimoiy- iqtisodiy sabablari bor. Ma’lumki, O’zbekiston hududi qadimiy qishloq xo’jaligi madaniyati rivojlangan maskanlardan biri hisoblanadi. Shu boisdan ham aholi azal- azaldan dehqonchilik uchun qulay bo’lgan hududlarda istiqomat qilib kelgan.
Obikor dehqonchilik asosan qo’l mehnatiga tayanishi sababli vodiylarda aholi azaldan zich, tog’ va cho’llarda esa noqulay sharoit tufayli siyrak joylashgan. Agar respublikamiz bo’yicha aholining zichligi xar bir km²ga 1999 yil yanvar ma’lumotiga ko’ra o’rtacha 53,0 kishini tashkil etgan bo’lsa, bu ko’rsatkich Xorazm viloyatida – 165,6; Andijon viloyatida – 419,3; Farg’ona viloyati – 308,2 kishiga teng bo’lgan.
O’zbeklar, qoraqalpoqlar, tojiklar, qozoqlar, qirg’izlar O’zbekistonda qadim- qadimdan yashab kelayotgan tub joy aholisi hisoblanadi. O’zbeklar barcha shaharlarda, obikor yerlarda yashaydilar. Ruslar O’zbekistonga asosan Rossiya O’rta Osiyoni bosib olgandan keyin ko’chib kela boshladilar. Oktyabr to’ntarishidan so’ng Kommunistik partiyaning ulkan mamlakatning barcha qismlarini iqtisodiy va madaniy taraqqiyot darajasini tenglashtirishga yo’naltirilgan g’ayri ilmiy siyosati tufayli O’zbekistonga sobiq Ittifoqning g’arbiy mintaqasidan ko’plab aholi ko’chirib keltirildi. Bu esa O’zbekiston aholisining milliy tarkibiga hamda uning huddudiy joylashuviga jiddiy ta’sir ko’rsatdi.
Ruslar asosan Toshkent viloyatida, shuningdek barcha sanoat shaharlari, ishchi shaharchalarida yashaydi. Tatarlar ham asosan shaharlarda va qisman obikor yerlarda istiqomat qiladi. Qozoqlar esa O’zbekistonning Qozog’iston bilan chegaradosh tumanlarida – Qoraqalpog’istonning shimoliy qismida, Buxoro viloyatining Tomdi tumanida hamda Toshkent viloyatlarida yashaydilar. Tojiklar Tojikistonga tutash tumanlarida Surxondaryo, Zarafshon va Farg’ona vodiysida, Samarqand, Buxoro va Namangan viloyatlarida yashaydilar. Qoraqalpoqlar azaldan Amudaryo va Oro’l dengizi sohilida yashab keladilar va yaylov chorvachiligi, baliq ovlash hamda obikor dehqonchilik bilan shug’ullanadilar. Qrim tatarlari esa Toshkent, Namangan viloyatlarida yashab, dehqonchilik qiladilar, sanoat korxonalarida ishlaydilar. Qirg’izlar Qirg’izistonga tutash tog’li va tog’ oldi tumanlarida o’rnashgan bo’lib, yaylov chorvachiligi va dehqonchilik bilan shug’ullanadilar, shuningdek tog’-kon sanoatida faoliyat ko’rsatadilar. Koreys millatiga mansub bo’lgan aholi O’zbekistonning Chirchiq vodiysida, Amudaryo etagi va obikor yerlarda hayot kechiradilar. O’zbekistondagi yahudiylar, ukrainlar, Ozarbayjonlar, armanlar va boshqa xalqlar ham, aynan ruslar va tatarlar singari shahar va shaharchalarda istiqomat qiladilar.
Respublikamiz aholisining 85%dan ko’prog’ini madaniyati, urf-odati, tarixi va tilida umumiylik bo’lgan turkiy til guruhidagi xalqlar tashkil etadi. Ko’chirib keltirilgan xalqlar, xususan ruslar o’zbeklardan sug’orib dehqonchilik qilishni va sohibkorlikni o’rgandilar. Sabzovat yetishtirishga mirishkor qrim tatarlar esa o’zbeklardan g’o’zani parvarishlash, pilla boqishdek sermehnat hamda yuksak malaka talab qiluvchi sohalarni o’zlashtirdilar.