Iqtisodiy geografiya

bob. O’zbekiston Respublikasi aholisi va mehnat resurslari, ularning

bandlik muammolari

12.1. O’zbekiston aholisi sonining tadrijiy o’sishi va joylashuvi

Jamiyatning paydo bo’lishi va taraqqiy etishi tabiat bilan chambarchas bog’liqdir. Jamiyat tushunchasi keng ma’noda bir-biri bilan o’zaro bog’liq biosotsial organizmlar – insonlar yig’indisini anglatadi. Inson bilan tabiat o’rtasidagi aloqalar serqirra va nihoyatda murakkab tusga egadir. Ushbu aloqlar insonning xo’jalik faoliyatida, moddiy ne’matlar yaratish jarayonida jamiyat bilan tabiat orasida mavjud munosabatlar orqali aniqlanadi.

Geografik muhit inson hayotiy faoliyatining poydevori hisoblansa ham, aholi dastavval ijtimoiy ishlab chiqarish qonuniyatlari asosida rivojlanadi. Demak, inson resurslarining shakllanishi va rivojlanishi iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot xususiyatlarini o’zida aks ettiruvchi jarayondir.
O’zbekiston ulkan inson salohiyatiga ega mamlakat. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’biri bilan aytganda - «inson salohiyati eng faol, eng bunyodkor omil bo’lib, u mamlakatning islohatlari va tub o’zgarishlari yo’lidan tinimsiz ilgarilab borishini ta’minlab beradi». Shu boisdan ham jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish darajasi bilan belgilanuvchi mazkur omil o’z navbatida uni rivojlantirish va taraqqiy etishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Inson salohiyatining shakllanishi juda ko’p omillarga bog’liq bo’lib, ular ichida ijtimoiy demografik vaziyat alohida o’rin egallaydi.
O’zbekiston Respublikasi aholisi 1998 yil 1 yanvar hisobiga ko’ra 23,9 mln. kishi bo’lib, shundan 38,1%i shaxar aholisi (9,1 mln) 61,9% (14,8 mln) esa qishloq aholisidan iboratdir. Aholining umumiy soniga ko’ra O’zbekiston jahonning 230 mamlakati orasida 37, hamdo’stlik davlatlari orasida Rossiya Federatsiyasi va Ukrainadan so’ng 3-o’rinda turadi. Boshqacha so’z bilan ta’kidlansa Markaziy Osiyo ja’mi aholisining 1/3 qismi birgina O’zbekiston hududida istiqomat qiladi.
Aholining son jihatidan o’sishi (dinamikasi) uning takror barpo qilinishi jarayoni (tug’ilish, o’lim va tabiiy o’sish) hamda mexanik harakati (migratsiya) bilan chambarchas bog’liqdir. Bu jarayonlarning ketishiga aholi o’rtasida shakllangan murakkab tarixiy, an’anaviy va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlar katta ta’sir ko’rsatadi. O’zbekiston aholisiga oid Oktyabr to’ntarishidan oldingi rasmiy ma’lumotlar juda kam. Shu bilan birga o’sha davrlarda xalq turmush darajasining va unga tabiiy xizmat ko’rsatishning pastligi tufayli aholi sonining o’sishi ancha sust borganligi ham ma’lum. Shu sababli aholinig u davrdagi soni va tarkibiga oid e’lon qilingan ma’lumotlar juda ko’p xollarda O’zbekistonning turli muzofot va kentlarida yashagan aholi turmush darajasi xaqida tarixiy manbalarni, arxiv xujjatlarni tahlil qilish asosida ilmiy chamalash yo’li bilan M. Qoraxonov, I. Mullajonov kabi tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan. Jumladan, 1865 yilda O’zbekistonning hozirgi xududida 3 mln. 320 ming kishi yashaganligi mazkur olimlar izlanishlarida qayd etilgan. Sobiq sovet xokimiyati davrida O’zbekiston aholisining ancha tez o’sa bordi, 1913-1940 yillarda O’zbekiston aholisi yiliga 1,5%dan o’sib bordi. Bu davrda
aholi dinamikasidagi eng yuqori sur’atlar, hech shubxasiz, tinch qurilishlar payiti - dastlabki besh yilliklar davriga to’g’ri keladi (1-jadval).