Iqtisodiy geografiya

29-jadval O’zbekiston aholisining soni, o’sish sur’ati va joylashishi

Yillar	Aholining umumiy soni ming	Shu jumladan
		Shaxar aholisi	Qishloq axolisi	Shahar foiz	Qishloq foiz
1897	3948	374	3205	18,8	81,2
1913	4334	1060	3274	24,5	75,5
1926	4621	1012	3609	22,0	78,0
1939	6374	1470	4877	23,0	77,0
1940	6551	1606	4945	24,5	75,5
1959	8119	2729	5390	33,6	66,4
1970	11799	4322	7477	36,6	63,4
1979	15391	6348	9043	41,2	58,8
1989	19906	8106	11800	40,7	59,3
1990	20322	8282	12040	40,8	59,2
1991	20738	8344	12364	40,3	59,7
1995	22562	8733	13829	38,7	61,3
1997	23444	8944	14500	38,2	61,8
1998	23885	9100	14785	38,1	61,9

Aholining son jihatidan o’sish bosqichlarida Vatan urishi yillari alohida ajralib turadi. Urush tufayli ayni kuch-quvvatga to’lgan erkaklarning uzoq muddatga oilasidan tashqarida qolishi (ularning anchagina qismini jangohlarda nobut bo’lishi), amalga oshishi lozim bo’lagan ko’plab nikoxlarning kechiktirilishi, demografik tartibga ta’sir ko’rsatdi. Garchi urush yillarida aholi dinamikasida chuqur uzilishlar kuzatilgan bo’lsada (respublikada aholining urush arafasidagi ko’rsatkichlar faqat 1952 yilda erishildi) undan keyingi yillarda demografik statistikasida rasman tan olinganidek aholini to’ldirish davri – demografik faolligi tufayli O’zbekistonda aholi soni tez o’sdi. 1940-1959 yillarda aholining yillik o’sish sur’ati 1,1%ni tashkil qilgan.

Garchi 1960- yillardagi tug’ilish pasaygan davr avlodi tiklanish (reproduktiv) yoshga kirgan bo’lsa, aholi sonini yuqori sur’atlarda o’sishi 80-yillarda ham davom etdi. 1979-1989 yillarda o’tkazilgan aholi ro’yhati ma’lumotlariga ko’ra keyingi o’n yil mobaynida O’zbekistonning aholisi 4,5 mln. Kishiga ko’payib, uning o’rtacha yillik o’sish sur’ati 2,6%ni tashkil etadi. Bu ko’rsatkich O’zbekistonda, Sobiq SSSRning boshqa respublikalarida va jahonning deyarli barcha davlatlarida aholining ko’payish sur’atlarida kuzatilayotgan tabiiy sustlashish jarayoni sodir bo’layotganidan dalolat beradi.
Aholi soning tadrijiy o’sishi (dinamikasi) ma’lumotlarining tasdiqlashiga ko’ra, O’zbekiston aholisi soni XX asr moboynida ancha tez ko’payib bordi. Masalan,
1926-1990 yillar orasida O’zbekiston aholisi 436,1 foiz ko’paydi. Bu Hamdo’stlik davlatlari orasida eng yuqori ko’rsatkichlardan bo’lib, sobiq SSSRning ushbu davrdagi aholisi ko’payish sur’atlariga nisbatan 2,2 barobar ortiq bo’lgan.
O’zbekistonda aholi tabiiy ko’payishi ko’rsatkichlarining bu qadar yuqori holda bo’lishi bir qator ijtimoiy-iqtisodiy sabablar bilan bog’liqdir.

1. 
   O’zbeklar va boshqa maxalliy millatlar vakillari (ular respublika aholisining 84%ga yaqinini tashkil qiladilar) orasida an’anaviy ko’p bolalilikning barqaror holdaligi;
   
2. 
   Rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lgan zamonaviy ilmiy va industrial ishlab chiqarish madaniyatining nisbatan pastligi;
   
3. 
   Urbanizatsiya darajasining pastligi tufayli aholi asosiy qismining qishloq xo’jaligi va u bilan bog’liq ishlab chiqarish sohalarida bandligi;
   
4. 
   Oilada bolalar sonini oldindan belgilash va tug’ilishni cheklash choralarini qo’llashning keng tarqalmaganligi;
   
5. 
   Mahalliy millat ayollari orasida ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar salmog’ining yuqoriligi va boshqalar.
   

O’zbekistonda tug’ilishning yuqori bo’lishida nikoxda bo’lganlarning ko’pligi va oilalarning ajralish xolatlarining kamligi ham ma’lum ahamiyat kasb etadi.
Tabiiyki, nikohda turganlar va nikoh qurayotganlar sonining ko’p bo’lishi, ajralishning kam bo’lishi tug’ilish ko’rsatkichlarining sezilarli darajada yuqori bo’lishiga olib keladi.
Mazkur jarayonlarni e’tiborga olgan holda ta’kidlash mumkinki, O’zbekiston aholisi faqat tabiiy o’sish hisobiga ko’paymoqda. Uning ko’rsatkichlari 1995 yilda 533,8 ming, 1996 yilda 509,0 ming, 1997 yilda 500,0 ming kishini tashkil etdi. Davlatlararo salbiy migratsiya aloqalari natijasida respublika aholisining mutloq soni bir muncha kamayishda davom etmoqda (1995 yilda 88,9 ming, 1996 yilda 72,5
ming, 1997 yilda 58,0 ming kishiga).