«iqtisod moliya»

8.3. Sotsiologik ma’lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish
Ma’lumotlarning tahlil bosqichi o‘rganilayotgan obyekt haqida olingan axborotni shu obyekt haqida oldindan mavjud bo‘lgan axborot bilan solish-tirishdan iboratdir. Sotsiologik ma’lumotlarni tahlil etish bosqichining ma’nosi va maqsadi natijalarning ma’nosini tushuntirib berish, fikrlarni umumlashtirish va yagona nazariy tizimga keltirishdir. Shuning uchun tahlil natijasida hosil bo‘ladigan hisobot, birinchidan, o‘rganilayotgan ijti-moiy obyektning miqdoriy parametrlarini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘-lishi, ikkinchidan, uning rivojlanish sur’atlarini va yo‘nalishlarini (o‘sish yoki pasayish) ko‘rsatishi, uchinchidan, ijtimoiy hodisalar orasidagi o‘zaro aloqadorlik qonuniyatlarini ishonchli ko‘rsatkichlar yordamida ochib be-rishi kerak. Yana shuni ta’kidlash zarurki, ishlov berish va matematik tahlil qilish bosqichidan keyin ma’lumotlarii o‘rtacha qiymatlari hosil bo‘ladi, ular umumiy tasnif etilib, tadqiq etilayotgan obyektning xilma-xil element-larini yaxlit tizimda ifodalaydi. To‘plangan empirik axborotlarni to‘g‘ri izohlash va ma’lumotlar mantig‘iga mos xulosa va tavsiyalarni shakl-lantirish tadqiqotchidan katta aql hamda ilmiy-nazariy qobiliyatni talab etadi.

Sotsiologik tadqiqotning natijalarini to‘g‘ri izohlab beruvchi qator ilmiy-uslubiy echimlar tizimi mavjuddir, ammo har bir konkret holatda bu narsa bir butun kishilar jamoasi (sotsiologlar, tashkilotlar ma’muriyati, ma’muriy va ma’rifiy sohalarda ishlovchi shaxslar, so‘raluvchilarning o‘z-lari) ishtirokida amalga oshiriladi. Sotsiologik tadqiqot natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish jarayonidagi ayrim bosqichlarni ajratib tavsif-lashga harakat qilamiz.

Birinchisi – tadqiqot gipotezalariga mos va muvofiq hosil qilingan em-pirik ma’lumotlarni tartibga solish, guruhlarga ajratish, tasniflashdir. Bu bosqichda tadqiq etiluvchi hodisalarning miqdoriy tasniflari tadqiqot tomo-nidan qamrab olinadigan, obyektlar tez-tez takrorlanishi empirik ma’lu-motlarni statistik guruhlarga ajratish imkonini beradi.

Ijtimoiy axborotlardagi ma’lumotlar hamda sotsiologik tadqiqotlarning vazifalari va maqsadlari xilma-xilligini inobatga olib, har xil guruhlarga ajratish usullarini qo‘llash mumkin. Guruhlarga ajratishning eng sodda ko‘rinishlaridan biri – tipologik qurilmalar, ya’ni kuzatiluvchi birliklarni biron bir alomat bo‘yicha maxsus sinchiklab o‘rganishdir (masalan, yoshi, jinsi va h.k.). Hozirgi paytda EHMdan foydalanish natijasida bu usulning imkoniyatlari ancha kengaydi. O‘zgaruvchilarning tipologiyasini amalga oshirish va barqaror guruhlarni ajratib olish uchun faktorli, dispersion tahlil usullari qo‘llanilayapti.

Interpretatsiya va tahlilning ikkinchi bosqichi – sonli tasniflarning ishonchliligini va o‘rtacha qiymat xolisligini tekshirish, ma’lumotlarni umumlashtirishdir. Bu bosqichda turli tasodifiy tasnifga ega bo‘lgan axbo-rotlar bir-biridan ajratib olinadi.

Uchinchi bosqichda hosil qilingan sonli tavsif orqali mavjud bo‘lgan tadqiqotning gipotezalari tekshiriladi. Taxmin (gipoteza) deganda biror-bir dalil, hodisa va jarayonni tushuntirib (yoki rad etiladi, yoki qabul qilinadi) beradigan ilmiy mulohazani tushuniladi.

Sotsiologik tadqiqotni tashkil qilishga va o‘tkazilishiga katta sarf-xa-rajatlar ketishi tufayli o‘rganilayotgan muaammoni iloji boricha to‘laroq qamrab oladigan bir nechta gipoteza ilgari suriladi. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi va gipotezalarning hayotiyligi eng samarador vosita sifatida kishilarning ijtimoiy faoliyatini yaxshilashga xizmat qiladi. Shu sababli gipotezani sinash jarayonida tadqiqotchi ko‘proq real hodisalarga taya-nishi, xilma-xil ma’lumotlarni birlashtirishi, empirik materiallardan o‘rga-nilayotgan obyektning zaruriy, muhim jihat va xossalarini ajratib berishga intilishi kerak.

Gipotezalarni empirik sinashning eng yaxshi usullaridan biri sotsi-ologik eksperimentdir. U gipotezalarni sinash usullaridan eng ishonchlisi bo‘lsa-da, o‘rganilayotgan subyektlar orasidagi bog‘lanishlar murakkab va ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli hozirgi paytda kam ishlatiladi.

Hozirgi zamon sotsiologiyasida eng ko‘p qo‘llaniladigan usullardan bi-ri statistik usuldir. Gipotezalarning ishonchliligini aniqlashning tipik usuli sifatida miqdorlarning o‘rtacha qiymatlarini hisoblash, o‘zaro bog‘liq koef-fitsiyentlarni aniqlash va h.k. ni ko‘rsatib o‘tish mumkin.

Ilmiy hisobotni tuzish. Sotsiologik tahlilning natijalari tizimlashgan va guruhlarga ajratilgan ko‘rinishda ilmiy hisobotda namoyon bo‘ladi. Hi-sobotni tayyorlashda shuni esda tutish kerakki, u keyinchalik nazariy ish-larni davom ettirishga asos bo‘lishi va ijtimoiy boshqaruv amaliyotida sotsiologik tadqiqotlar natijalarini aks ettiruvchi mohiyat va shaklga ega bo‘lishi kerak. Hisobotga izohlovchi xat kiritilishi ilmiy taomilga kirgan bo‘lib, unda qisqacha asosiy xulosalar va natijalar keltiriladi.

Hisobotning ilovasi sifatida jadvallar, grafiklar, so‘rovnomalar, blank-lar, test va boshqalar keltiriladi.

Hisobotning bo‘limlari. Hisobotning tarkibi tadqiqotning turiga, na-zariy yoki amaliy ekanligiga bog‘liqdir.

Dastavval hisobot tuzilayotganda muammoning qo‘yilishi, tadqiq eti-luvchi masalalarning ta’rifi, asosiy tushunchalarning nazariy interpretat-siyasi, muammoning qay darajada o‘rganilganligi va uning yechimiga e’ti-bor beriladi. Alohida e’tiborni tadqiqotning uslublar tasnifiga, tanlovning tuzilshni, axborotlarni yig‘ish tartiblariga ajratish kerak. Oxirida alohida bo‘lim orqali o‘tkazilgan tadqiqot natijalarining har tomonlama tahlili va qo‘yilgan masalalarning yechim darajasi tasniflanadi. Bu bo‘limning oxi-rida tadqiqotning mavjud bo‘lgan amaliy natijalari ko‘rsatiladi va aniq xulosalar shakllanadi, yangi axborotni olish zarurligi aniqlanadi va uni hosil qilish uchun texnikaviy uslubiy tavsiyalar beriladi.

Ikkinchidan, hisobotning har bir bo‘limida tadrijiy bir-birini to‘ldiruv-chi ikki qismning o‘zaro mutanosibligini ta’minlash zarur. Birinchi qismda muammolar va natijalarni, ikkinchi qismda esa xulosalarni chuqur ilmiy asoslab berishi shart. Bu esa, tadqiqotchini hozirgi ahvolni sharhlash va umumlashtirishdan tashqari, uni tahlil va prognoz qilishga undaydi.

Uchinchidan, hisobot so‘rovnomadagi savollar ketma-ketligidan mus-tasno, respondentlarning sotsial-ruhiy portreti, intellektual imkoniyatlari, voqelikka munosabati umumiy manzarasining ifodasidan iborat bo‘lishi kerak. Hisobotda so‘rovnomaning barcha savollari va ularga mos natijalari ilmiy mantiq talablariga binoan tahlil etib beriladi.

To‘rtinchidan, hisobotning texnik jihatdan yuqori saviyada rasmiy-lashtirilishi va to‘g‘ri tuzilishi katta ahamiyatga ega. Ko‘pi bilan hisobot (ilovasiz) 50-60 betdan iborat bo‘lganligi ma’qul. Hisobotga doir tushun-tirish xati 10 betgacha bo‘lishi mumkin. Hisobotda tadqiqot ishlariga jalb etilgan barcha tashkilotlar, o‘tkazilish muddati va joylari, tadqiqot uslubi-yoti bo‘yicha ko‘rsatma beruvchilarni tayyorlashning tartibi va tarkibi, ma’lumotlar yig‘ishning takomillashtirilishi, axborotlarni kodlashtirish uchun ishlatilgan tizim va matematik ishlov berishda qo‘llanilgan usullar ko‘rsatilishi lozim. Jadvallar keragidan ortiqcha raqamlarga ega bo‘lmas-ligi kerak.

Bundan tashqari, hisobot yozish jarayonida buyurtmachiga tadqiqot-ning eng muhim natijalari bo‘yicha tezkor axborotlarni ekspress-revyu ko‘-rinishida topshirish maqsadga muvofiqdir.