«интернаука» Научный журнал №8(231) Март 022 г. Часть Издается с ноября 2016 года Москва 2022 ббк 94 И73 Председатель редакционной коллегии: Еникеев Анатолий Анатольевич

Әдебиеттер тізімі: 
1.
Сапарбаев Ә.Ж. Инновациялық экономика (монография). – Алматы: Триумф, 2018. [1. – 161 б.]. 
2.
Всемирный экономический форум: Глобальная конкурентоспособности. [Электронбық ресурс] - Центр гу-
манитарных технологий. - URL: http://gtmarket.ru/news/2019/09/30/7246
3.
Институциональные условия активизации инновационных процессов в Казахстане / Стеблякова Л.П. - Ка-
раганда; Наука, 2016. – 98 б. 

---

Журнал «Интернаука» 
№ 8 (231), 2022 г. 
39
ҚҰҚЫҚТАНУ 
 
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ТУРАЛЫ ІС ҚОЗҒАУ САТЫСЫНДА 
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАРАЛАР МӘСЕЛЕСІ
Ауешова Багдат Тлектесовна 
з.ғ.к., доцент, 
«Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар
және инжиниринг университеті»
коммерциялық емес акционерлік қоғамы,
Қазақстан, Ақтау
 
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғау 
сатысында қолданылатын әкімшілік іс жүргізу 
шаралары құқықтық шаралардың бір түрі болып 
табылады (тұтастай алғанда). Мәні бойынша бірыңғай 
құқықтық шаралар жекелеген түрлерге бөлінеді. 
Заңмен 
реттелетін 
қоғамдық 
қатынастардың 
гетерогенділігі осы қатынастар аясында белгілі бір 
мақсаттар үшін әртүрлі шараларды қолдану 
қажеттілігін анықтайды. мазмұны, негіздері және 
іске асыру тәртібі бойынша ерекшеленеді. 
Біз зерттеп жатқан шаралар тобы әкімшілік-
құқықтық шаралардың құрамына кіретіндіктен, 
олардың сипаттамасына тоқталу керек. Әкімшілік-
құқықтық шараларды сипаттай отырып, соңғы 
жылдардағы заң әдебиеттерінде оларға көп көңіл 
бөлінгенін атап өткен жөн. 
Жалпы құқықтық шараларға тән жалпы белгілері 
бар әкімшілік-құқықтық шаралар (атап айтқанда: 
нормалармен реттеу құқықтары; нақты құқықтық 
қатынастарға 
қатысушылардың 
субъективті 
құқықтары мен міндеттерін іске асыруға бағытталған 
заңдық маңызы бар іс-әрекеттерде көрініс табуы; 
мемлекеттің бір жағынан әртүрлі өз органдары 
немесе қоғамдық ұйымдар мен олардың өкілдері 
атынан құқықтық шараларды қолдану субъектілері 
ретінде әрекет етуі) арнайы белгілердің болуымен 
де сипатталады [1,с.29]. 
Оларға мыналар кіруі керек. 
1. Әкімшілік-құқықтық 
шаралар 
негізінен 
мемлекеттік басқару саласында қалыптасатын 
қоғамдық қатынастар шеңберінде, тиісті органдардың 
атқарушылық-өкімдік, сондай-ақ ішкі ұйымдастыру 
қызметі процесінде қолданылады. 
2. Құқықтық шаралардың осы тобына оларды 
қолдану субъектілерінің кең ауқымы тән. 
3. Әкімшілік-құқықтық шараларға тән белгі 
оларды қолданудың процедуралық ерекшелігі. Бұл 
шараларды қолдану әдетте соттан тыс тәртіппен 
жүзеге асырылады. Шаралардың аз ғана бөлігі 
міндетті сот тәртібін қолдануды талап етеді (мысалы, 
қамауға алу, түзету жұмыстары және басқалары). 
Жалпы алғанда, әкімшілік-құқықтық шараларды 
қолдану тікелей, тиісті лауазымды тұлғалардың 
Заңның қолданылуын талап ететін жағдайға тез 
жауап беруімен, оларға берілген өкілеттіктерді жедел 
пайдаланумен және үнемділікпен ерекшеленеді. 
Әкімшілік шаралар өте көп және әртүрлі. Оларды 
әсер ету сипаты немесе құқықтық шектеулер мен 
мақсаттардың болуы бойынша жіктеуге болады. 
Бұл ретте мәжбүрлеу сипатындағы шараларды (олар 
әкімшілік алдын алу шаралары, әкімшілік бұлтартпау 
шаралары, әкімшілік жаза және әкімшілік-процестік 
шаралар болып бөлінеді) және еріксіз сипаттағы 
шараларды бөліп көрсетуге болады. Соңғылары 
үшін олар мақұлдау, әлеуметтік пайдалы мінез-
құлықты ынталандыру, оң міндеттеме, процедуралық 
рецепт түрінде жүзеге асырылатындығымен 
сипатталады және құқықтық шектеулерге әкеп 
соқтырмайды. 
Ұйымдастырушылық 
немесе 
ұйымдастырушылық-қамтамасыз ету шараларын, 
яғни басқарудың жалпы, ұйымішілік функцияларын 
жүзеге асырумен байланысты шараларды (мысалы, 
есептерді, анықтамаларды талап ету, штаттарды 
бекіту және т.б.), материалдық-техникалық 
қамтамасыз ету шараларын, сондай-ақ әкімшілік 
процесс шеңберінде қолданылатын шараларды, яғни 
әкімшілік-процестік 
шараларды 
(мысалы, 
түсініктемелер алу, тексерудің кейбір түрлері, 
эксперимент және т. б.) бөліп көрсетуге болады 
[2,с.58]. 
Әкімшілік іс жүргізу шараларының болуы 
туралы көзқарас әкімшілік құқық ғылымында 
негізделгенін атап өткен жөн. 
Барлық әкімшілік іс жүргізу шаралары олардың 
әкімшілік іс жүргізу құқығының нормаларымен 
реттелетіндігімен біріктірілген, олардың жалпы 
мақсаты материалдық (негізінен әкімшілік) құқық 
нормаларын іске асыруды қамтамасыз ету болып 
табылады. 
Әкімшілік 
процестің 
түсініктері 
мен 
ерекшеліктері туралы мәселеде екі ұстаным бар. 
Біріншісі 
Н.Г. Салищева, 
О.В. Иванов, 
М.И. Пилютин, А.В. Самойленко және т. б. 
еңбектерінде ұсынылған, әкімшілік процестің 
"құқықтық тұжырымдамасы" атауын алды. Екіншісі 
В.Д.Сорокиннің, А.П. Кореневтің, В.М. Манохиннің, 
Д.Н. Бахрахтың және т. б. еңбектерінде жүргізілген, 
әкімшілік процестің юрисдикциялық шеңберде 
жабыла алмайтындығын, бірақ кең жоспардың 
құбылысын дәлелдеуге бағытталған. 
"Юрисдикциялық тұжырымдаманың" өкілдері 
әкімшілік процесті "өзара қызметтік бағыну 
қатынастарында болмайтын әкімшілік құқық 
қатынастарының тараптары арасында туындайтын 
дауларды шешу жөніндегі, сондай-ақ әкімшілік 

---

Журнал «Интернаука» 
№ 8 (231), 2022 г. 
40
мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі заңмен 
регламенттелген қызмет"ретінде қарастырады.
Бұл тұжырымдаманың басты кемшілігі-әкімшілік 
процесті қылмыстық және азаматтық процестердің 
көшірмесі ретінде құруға деген ұмтылыс, біздің 
ойымызша, мұндай түсінікпен келісуге болмайды, 
өйткені әкімшілік процестің заңды көрінісі болып 
табылатын мемлекеттік басқарумен байланысы 
ескерілмейді. 
Басқа авторлар әкімшілік процесті кеңірек 
түсіндіреді. Сонымен, В.Д. Сорокин әкімшілік 
процесті "атқарушы және әкімшілік органдардың 
мемлекеттік басқару саласындағы жеке нақты 
істерді шешу тәртібі, оның барысында әкімшілік 
және іс жүргізу құқығының нормаларымен 
реттелетін қоғамдық қатынастар пайда болады"деп 
қарастырады. Д.Н. Бахрахтың пікірінше, әкімшілік 
процесс 
"басқарудың 
құқықтық 
нысаны, 
басқарушылық қызметтің бір түрі және әкімшілік іс 
жүргізу нормаларымен реттеледі [4,с.35]. 
Біз әкімшілік процесті кеңінен түсінуді 
жақтаушылардың ұстанымымен бөлісеміз, өйткені: 
біріншіден, процесс-бұл мемлекеттік қызметтің 
белгілі бір көрінісі; екіншіден, процесс-бұл барлық 
жағдайларда тиісті мемлекеттік органдардың 
қызметін білдіретін динамикалық ұғым; үшіншіден, 
процестің негізгі қасиеті - бұл тек заңды қызмет; 
төртіншіден, процестің барлық түрлерінің заңды 
және тиімді қызмет болып табылатындығы өте 
маңызды. 
Әкімшілік іс жүргізу шараларын сипаттау 
кезінде олардың мазмұнын құрайтын іс жүргізу 
әрекеттерінің мәнін талдау маңызды. Мұндай 
талдау іс жүргізу шараларын басқа іс жүргізу 
әрекеттерімен байланыстыруға мүмкіндік беретін 
сияқты. 
Процессуалдық іс-әрекеттер тұжырымдамасын 
азаматтық және қылмыстық іс жүргізу мамандары 
ең көп әзірледі. Әкімшілік процестегі іс жүргізу 
әрекеттерін түсіну үшін қажет азаматтық іс жүргізу 
және қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымдарынан 
алынған іс жүргізу әрекеттері ұғымы туралы ең 
маңызды ойларды жалпыланған түрде көрсету 
қажет сияқты. 
Процедуралық әрекеттерді құбылыстардың 
белгілі бір бірлігі ретінде түсінудің негізі барлық 
процедуралық әрекеттерге ортақ және олардың 
мәнін білдіретін сипаттамалық белгілер болып 
табылады. Айта кету керек, барлық іс жүргізу 
әрекеттері олардың іс жүргізу құқықтары мен 
міндеттерін жүзеге асыру тәсілдері болып 
табылатындығымен сипатталады, оларды іс жүргізу 
қатынастарының субъектілері жасайды және жалпы 
іс жүргізу формасына бағынады, бұл процеске 
қатысушылардың істі қарау бойынша іс жүргізудің 
заңмен белгіленген іс жүргізу тәртібін білдіреді. 
Олардың жалпы мақсаты әртүрлі жеке-нақты істерді 
шешу кезінде Заңның материалдық нормаларын іске 
асыруды қамтамасыз ету болып табылады. 
Әкімшілік процеске қатысты процестік 
әрекеттерді, біздің ойымызша, әкімшілік-процестік 
қатынастар субъектілерінің жалпы процестік нысанға 
бағынатын және мемлекеттік басқару саласындағы 
жеке-нақты істерді шешу кезінде материалдық 
(негізінен әкімшілік) құқық нормаларының іске 
асырылуын қамтамасыз етуге бағытталған процестік 
құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру кезінде 
жасайтын іс-әрекеттерінің жиынтығы ретінде 
қарастыруға болады. 
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, іс 
жүргізу шаралары мен басқа іс жүргізу әрекеттерінің 
басты айырмашылығы келесідей болып көрінеді. 
Жоғарыда айтылғандай, процессуалдық әрекеттер-
бұл процестің әртүрлі қатысушыларының іс 
жүргізу нормаларында қарастырылған әрекеттері. 
Демек, іс жүргізу шараларының құрамына мемлекет 
атынан әрекет етуге, тергеуді жүргізуге немесе сот 
төрелігін жүргізуге құқылы, қажетті жағдайларда 
мемлекеттік мәжбүрлеумен бекітілген іс жүргізу 
өкілеттіктері берілген субъектілер жасайтын іс 
жүргізу әрекеттері ғана кіреді. Осылайша, 
процедуралық шаралар басқа процедуралық 
әрекеттермен бөлік және тұтас ретінде байланысты. 
Айта кету керек, әртүрлі іс жүргізу шараларын 
талдай отырып, бірқатар ғалымдар материалдық 
және іс жүргізу құқығының барлық заңды сипатына 
тән мәжбүрлеу мен сендірудің екі бірдей міндеті іс 
жүргізу шаралары институтында өз көрінісін табуы 
керек деген сөзсіз ұстанымды атап өтеді. Бұл ретте 
еркін сипаттағы іс жүргізу шараларының болуы 
мүмкіндігі туралы көзқарас негізделеді.