«интернаука» Научный журнал №8(231) Март 022 г. Часть Издается с ноября 2016 года Москва 2022 ббк 94 И73 Председатель редакционной коллегии: Еникеев Анатолий Анатольевич

Әдебиеттер тізімі: 
1.
Четвериков В.С. Административное право. – Р.-н.-Д.: Феникс, 2004. с. 272. 
2.
Административное право (Общая часть) / Под общ. ред. акад. В.П. Сальникова. – СПб: Изд-во 
В.А. Михайлова, 2000. - 202 с. 
3.
Сорокин В.Д. Административный процесс и административно-процессуальное право. – СПб: Изд-во 
СПбЮИ МВД, 2002. – С. 35-39. 
 
 

---

Журнал «Интернаука» 
№ 8 (231), 2022 г. 
41
ҚАЗІРГІ ТАҢДА ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТЕТІГІМЕН 
АРАҚАТЫНАСЫ 
Ауешова Багдат Тлектесовна 
з.ғ.к., доцент, 
«Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар
және инжиниринг университеті»
коммерциялық емес акционерлік қоғамы,
Қазақстан, Ақтау
Мемлекеттік мәжбүрлеудің осы құқықтық 
нысанын мәжбүрлеу шараларының құрылымындағы 
орталық элемент ретінде қарау кездейсоқ емес. 
Әдетте, алдын-алу шаралары мен қорғау 
шараларын қолдану заңды жауапкершілікті жүзеге 
асыру процесін болжайды немесе онымен қатар 
жүреді немесе заңды жауапкершілік шараларынан 
туындайды. 
Липинский Д.А. 
құқықтық 
жауапкершілік 
дегеніміз-құқық бұзушыны мемлекет пен қоғамның 
соттауын қамтитын құқық талаптарын орындауға 
мемлекеттік мәжбүрлеу, осылайша мемлекеттік 
мәжбүрлеуді құқықтық жауапкершіліктің негізгі 
белгісі ретінде бөлу. Әрине, олар ішінара дұрыс және 
мемлекеттік мәжбүрлеу заңды жауапкершіліктің 
белгілерінің бірі болып табылады [1,с.45]. 
Алайда, біз тағы да осы институттың теріс 
аспектісі туралы айтып отырмыз. Бірақ мемлекеттік 
мәжбүрлеу шараларының тізбесі теріс құқықтық 
жауапкершілік 
шараларының 
санымен 
салыстырғанда әлдеқайда кең екенін мойындауға 
болмайды: мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына 
қауіпсіздік шаралары, құқықтық нормаларды 
орындауға мәжбүрлеу шаралары және құқық 
бұзушылықтар мен қылмыстардың алдын алу 
шаралары жатады. Бұл шаралар, әрине, ауыр 
немесе аса ауыр қылмыстарға дайындалу туралы 
болмаса, заңды жауапкершілікке қолданылмайды. 
Яғни, кез-келген заңды мәжбүрлеуді заңды 
жауапкершілік деп тануға болмайды. Елдің 
мемлекеттік-құқықтық және қоғамдық өмірін 
демократияландыру, тұтастай алғанда заңнаманы 
және оның әрекет ету тетігін жетілдіру жағдайында, 
атап айтқанда, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының 
маңызы төмендейді, ал оң жауапкершіліктің рөлі 
артады. 
"Заңды жауапкершілік" және "мемлекеттік 
мәжбүрлеу" ұғымдарының сәйкес келмеуінің дәлелі 
ретінде соңғысын қолдану үшін алдымен адамның 
құқық бұзушылық жасағаны үшін кінәсін анықтап, 
кінәліні жауапқа тарту керек және мемлекеттік 
мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы тиісті акт 
шығарылсын [2,с.64]. 
Сонымен қатар, мемлекеттік мәжбүрлеу 
шараларын 
орындауға 
кедергі 
келтіретін 
жағдайлардың болуын анықтау қажет. Мұндай 
жағдайлар болмаған кезде ғана мұндай шаралар 
кінәлі адамға қолданылуы мүмкін. 
Іс жүзінде мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары 
құқықтық жауапкершілікке қарамастан қолданылуы 
мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған адамды іздеу 
кезінде бірнеше ұқсас адамдар ұсталуы мүмкін, 
егер олардың аты жөні расталған болса, құқық 
қорғау органдарының қызметкерлерінен кешірім 
сұрау арқылы босатылуы керек. Мұндай ұстау бұл 
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасынан басқа ештеңе 
емес. Заңды жауапкершілікке тек қылмыс өзі жасаған 
деп айтуға негіз бар адам ғана тартылады. Соңғы 
жылдары құқықтық жауапкершіліктің жалпы 
тұжырымдамасын, оның оң және ретроспективті 
аспектілерін құру үрдісі байқалды. Бірқатар 
авторлар оң аспект заң шегінен тыс жауапкершілік 
ұғымын алып тастайтын сияқты. Зерттеуде 
ретроспективті заңдық жауапкершілік, яғни бұрын 
туындаған міндеттерді орындау мақсатында құқық 
бұзушылық жасауына байланысты, сондай-ақ 
құқық бұзушының жазасы (жазасы) ретінде жеке, 
мүліктік және өзге де сипаттағы айыруларды 
атқару үшін мәжбүрлеу шаралары қолданылатын 
адамның ерекше құқықтық мәртебесіне байланысты 
мемлекеттік мәжбүрлеудің құқықтық нысаны 
қаралады. 
Құқықтық жауапкершілік шараларының және 
құқықтық қорғау шараларының айрықша белгілері 
ретінде ғалымдар мыналарды атайды:
1) Құқық бұзушылықтың нақты негіз ретінде 
болуы (оның ішінде субъективті негіз: кінәнің 
болуы немесе болмауы);
2) қолданудың функциялары мен мақсаттары, 
оның ішінде ерекше (құқық бұзушыны түзеу және 
қайта тәрбиелеу);
3) негізгі бағыттылығы (мәжбүрлеу шарасы 
кімге бағытталған);
4) құқық бұзушының жеке басын мемлекеттік 
соттаудың және сөгудің және іс-әрекетінің болуы 
немесе болмауы;
5) мемлекеттік 
органдардың 
араласуы 
жағдайында ерікті немесе мәжбүрлеп орындату;
6) теріс салдарлардың болуы немесе болмауы;
7) олардың шеңберінде мәжбүрлеу шарасы іске 
асырылатын құқықтық қатынастардың түрі бойынша 
(реттеуші немесе қорғау) [3,с.64]. 
Объективті заңсыз әрекет жағдайында келтірілген 
залалды өтеу кезінде, біздің ойымызша, кінә 
принципінен емес, революцияға дейінгі заңгер 
И.А. Покровский 
жазған 
"нақты 
әділеттілік" 
принципінен бастау керек.
Шынында да, бұл жағдайда жәбірленуші 
тарапқа келтірілген залалды толық көлемде өтеу 
әділетті болады. Ғалымдар үнемі теория мен тәжірибе 
кінәсіз жауапкершілік сияқты құбылысты білдіру 
үшін арнайы термин ұсынған жоқ. Біздің ойымызша, 
бұл жағдайда ешкім мәжбүрлеу шараларын қолдануға 
назар аудармайды. Шындықты мәжбүрлеу шарасын 

---

Журнал «Интернаука» 
№ 8 (231), 2022 г. 
42
қолданудың түпкі мақсатынан іздеу керек. Мұнда 
жәбірленуші тарап үшін ең бастысы бұзылған 
құқықты қалпына келтіру болып табылады. Міндетті 
субъект үшін бұл жауапкершілік болады. Егер жеке-
құқықтық қатынастарда туындаған дауды тараптар 
ерікті түрде шеше алатын болса, объективті-
құқыққа қарсы әрекет кезінде қорғау шараларының 
болуын тануға болатын болса, онда жария-
құқықтық қатынастар саласында (конституциялық, 
әкімшілік, қылмыстық, халықаралық құқық) сөз тек 
жауапкершілік туралы болуға тиіс. 
А.Ф. 
Черданцев 
пен 
С.Н. Кожевников 
жауапкершіліктің үш түрін оның пайда болу 
себептері бойынша мойындайды: субъективті-
объективті, объективті (кінәсіз, бірақ себептік 
байланыс болған кезде) және абсолютті (кінәсіз және 
себептік байланыс болмаған кезде). Авторлардың 
пікірінше, жауапкершіліктің соңғы екі түрі 
халықаралық құқықта қолданылады. 
Дәстүрлі түрде қорғау шараларының басты 
мақсаты (және функциясы) құқықты қалпына 
келтіру, ал заңды жауапкершілік - құқық бұзушыны 
жазалау, түзету (сананы моральдық-психикалық 
өзгерту) және оның тарапынан жаңа құқық 
бұзушылықтардың алдын алу болып табылады. 
Сонымен бірге, ғалымдар екі мақсат та қорғаныс 
шараларына да, заңды жауапкершілік шараларына да 
тән екенін мойындайды. Мысалы, Хачатуров Р.Л., 
Ягутин Р.Г., заңды жауапкершілік шаралары үшін 
қалпына келтіру функциясы шешуші емес екенін, 
заң талаптарынан бас тартқан адамдарға айыппұл 
салу міндетіне қатысты екінші реттік екенін айтады. 
Осылайша, автор қалпына келтіру функциясын заңды 
жауапкершілік ретінде мойындайды, бірақ оған 
екінші реттік мән береді. 
Осыған байланысты Н.С. Малеин қорғаныс 
құралдарының да превентивті маңызы бар (болуы 
мүмкін) екенін, сонымен бірге белгілі бір аспектідегі 
кез-келген жаза құқық тәртібін қалпына келтіру 
мақсатын көздейтінін атап өтті. [4,с.32]. 
Заңды 
жауапкершілікті 
мемлекеттік 
мәжбүрлеудің құқықтық нысаны ретінде қарастыра 
отырып, ғалымдар мәжбүрлеу шараларының осы 
тобының мазмұнына оның ерекше белгілерін 
көрсеткен кезде құқық бұзушылық жасаған адам 
ғана пайда болған кезде осындай мағына береді. 
Осыған байланысты құқық бұзушыға қатысты 
қолданылатын шара заңды жауапкершілік болады 
деген пікір әдетке айналды. Алайда, қандай да бір 
себептермен, көп жағдайда заңды (жәбірленуші) 
тарап назардан тыс қалады. 
Н.С. Малеин бұл туралы әділ былай деп жазады: 
"жәбірленуші үшін ол өз құқығын мемлекеттік 
органның көмегімен жүзеге асырады мәжбүрлеу - бұл 
қорғау шарасы, содан кейін біреудің құқығын 
бұзған және оны қалпына келтіруге мәжбүр болған 
міндетті адам үшін-заңды жауапкершілік. Бұл бір 
құбылыстың өзара байланысты екі жағы". 
Теріс салдардың болуы тек шараларға ғана тән 
емес құқықтық жауапкершілік, сонымен қатар 
қорғау шаралары үшін. Сонымен, В.М. Ведяхин, 
С.Н. Кожевников, т. б. Шубина және басқалар 
құқық бұзушы үшін қолайсыздықтың элементі 
құқықтық санкцияларға да тән деп санайды. Мысал 
ретінде олар адал сатып алушыдан затты алып қою 
кезінде мүліктік құқықтардың азаюын, борышкердің 
мемлекеттік баж салығы бойынша шығыстарын, 
міндеттерді заттай орындауға беруді, құқықтық 
қатынастарды тоқтатуды немесе өзгертуді көрсетеді. 
Осылайша, 
іске 
асырудың 
белгілі 
бір 
кезеңдерінде мемлекеттік мәжбүрлеу мен заңды 
жауапкершілік сәйкес келуі мүмкін, бірақ бұл 
олардың теңдігін білдірмейді. Демократиялық 
қоғамның құқықтық жауапкершілігінде басты 
элемент мемлекеттік мәжбүрлеу немесе жазалау 
емес, азаматтардың көпшілігінің заңдарды сақтау 
қажеттілігі 
мен 
құқық 
бұзушылықтардың 
орынсыздығы туралы берік және саналы сенімі болып 
табылады. Осыдан қорытынды жасауға болады, 
құқықтық жауапкершілік мемлекеттің қорғауында 
болса да, оның оң көрінісі одан әрі кеңейтіліп, 
ретроспективті түрде тарылады.