«интернаука» Научный журнал №8(231) Март 022 г. Часть Издается с ноября 2016 года Москва 2022 ббк 94 И73 Председатель редакционной коллегии: Еникеев Анатолий Анатольевич

ФИЛОЛОГИЯ 
 
ҚАЗАҚ ЖАЗУЫН ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШІРУДІҢ МАҢЫЗЫ 
Арыстанова Ләззат Оспанқызы 
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі, 
«№32 Қ. Аманжолов атындағы жалпы орта мектебі», 
Қазақстан Республикасы, Түркістан облысы 
 
АҢДАТПА 
Бұл мақалада қазақ жазба тілінің тарихына шолу жасай отырып, латын әліпбиіне көшу мәселесі туралы сөз 
қозғалады. Латын графикасына көшудің маңызына автордың көзқарасы тұрғысында баға беріледі. 
 
Кілт сөздер:
латын графикасы, кириллица, әліпби, жазу, үштілділік, ғаламтор. 
Тіл – адамзат қоғамын құру үшін халыққа 
берілген маңызды құрал. Оны өзге де механизмдер 
секілді қоғамның дамуы үшін үнемі жетілдіріп, 
жаңғыртып отыру қажет. Осы орайда әліпби таңдау 
аса маңызды. Бұл бағыттағы бастамаларға жеңіл 
қарауға болмайды. 
Еліміздің латын әліпбиіне көшуі – ұлтымыз 
үшін жасалған маңызды қадамдардың бірі. Ұлы 
Дала елінің тарихына көз жүгіртсек, бірінші тұғыры 
байлық – жер, екіншісі – тіл, үшіншісі – мемлекет 
және оның тарихы болуы керектігі айқындалады. 
Қазақстан 
Республикасының 
Президенті 
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2017 жылы 12 
сәуірде «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» 
мақаласында: «Біріншіден, қазақ тілін біртіндеп 
латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастауымыз 
керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым дәйектілік 
қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз 
және оған кірісуге Тәуелсіздік алғаннан бері мұқият 
дайындалдық» деп айтқан еді. 1929 жылғы 7 
тамызда КСРО Орталық Атқару Комитеті мен 
КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Президиумы 
латындандырылған жаңа әліпби – «Біртұтас түркі 
алфавитін» енгізу туралы қаулы қабылдады. Латын 
әліпбиінің негізінде жасалған жазу үлгісі 1929 
жылдан 1940 жылға дейін қолданылып, кейін 
кириллицаға ауыстырылды. 1940 жылғы 13 
қарашада 
«Қазақ 
жазуын 
латындандырылған 
әліпбиден орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге 
көшіру туралы» заң қабылданды. 
Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын 
қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. 
Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір 
кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды 
жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін 
осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен 
бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі 
мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – 
қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады», – деп 
латын әліпбиіне көшудің қажеттілігін атап өтті. 
Біздің қазіргі кирилл әліпбиіндегі қазақ тіліміз – 
Қазақстан 
Республикасының 
мемлекеттік 
тілі, 
сонымен қатар Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия 
және т.б. елдерде тұратын қазақтардың ана тілі. 
Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына, соның 
ішінде қарақалпақ, ноғай, қарашай тілдерімен бірге 
қыпшақ-ноғай тармағына жатады. Сонымен қатар 
қырғыз, татар, башқұрт, қарашай-балқар, қырым, 
құмық, татар тілдеріне жақын. Қазақ жазуы бірнеше 
рет өзгеріске ұшырады. Жазу тарихында қазақ 
тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді 
басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. 
Осылайша, қазақ тілінің әліпбиін өзгерту тарихы 
негізінен нақты саяси себептермен айқындалып келді. 
Латынға Түркия 1928 жылы көшсе, Өзбекстан, 
Әзірбайжан КСРО ыдырағаннан кейін ауысты. Cол 
елдердің тәжірибесіне қарасақ, мысалы, Өзбекстан 
1928 жылға дейін өзбек тілі араб әліпбиін қолданған. 
1928-40 жылдар аралағында жазулары латын әліпбиі 
негізінде 
болған. 
1940-1992 
жж. 
кириллица 
қолданылып. 1993 жылы өзбек тілі қайта латын тіліне 
көшіп, қазіргі кезге дейін қолданып келеді. 
Латын 
әліпбиіне 
көшудің 
мақсаты 
– 
«балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін 
жетік меңгеруіне, ең бастысы – қазақ тілін 
жаңғыртуға 
жағдай 
туғызу 
екенін» 
естен 
шығармауымыз керек. Дегенмен, «әліпби ауыстыру 
ана тілімізге не береді, неден ұтып, неден ұтыламыз?» 
деген сұрақ та көпшілік көңілінде жүргені белгілі. 
Кезінде ұлт көсемі А.Байтұрсынұлы араб және 
латын жазуларын теңестіріп, артық-кемін тексеріп, 
өлшеуге салғанда, таразының табан тірейтін 
нәрселері деп мыналарды көрсеткен екен: 
1 – тіл дыбысына жеткілікті-жеткіліксіздігі 
қанша? 
2 – қайсысымен басылған я жазылған сөз оңай 
оқылады? 
3 – қайсысымен жазу жеңіл, жазылғанын тану 
жеңіл? 
4 – қайсысы баспаға қолайлы (баспаға сыйымды 
болуы, жұмыстың өнімді болуы о да сонда)? 
5 – үйретуге (сауат ашуға) қайсысы оңтайлы? 
6 – көркемдік пен көзге жайлылық жағынан 
қайсысы артық? 
Міне, 
осы 
талаптарға 
сүйене 
келе, 
А.Байтұрсынұлының басымдықты араб жазуына 
бергені белгілі және ол сол кезеңдегі ең оңтайлы да 
дұрыс шешім болғаны анық. 
Қазіргі таңда қолданыста жүрген жазу үлгілері аз 
емес. Біз солардың ішінен латын әліпбиіне 

---

Журнал «Интернаука» 
№ 8 (231), 2022 г. 
35
түбегейлі көшуді жөн санап отырғанымыз белгілі. 
Латын әліпбиін қолдану арқылы болашағымыз 
жарқын болады деген сенімдеміз. Әрине, төте жазу 
немесе кириллицамен жазылған мол мұрамыз бар 
екені рас, олар жаңа қаріпке көшірілетіні анық. 
Латын әліпбиі – мемлекеттік тілдің қолданылу 
аясын кеңейтуге зор ықпал етеді. Сонымен бірге 
шетелде жүрген жастарымыздың осы жазу арқылы өз 
тілін басқа да ұлт өкілдеріне түсіндіру жағдайлары 
қиын болмасы анық. Басқа мемлекеттерде тұратын 
қандас бауырларымыз да латын әліпбиіне көшсек, 
еліне бір табан жақындай түспек. Осы орайда өзіме 
етене таныс жағдайға тоқталып кеткім келеді. 
Бүгінде мемлекеттік бағдарлама бойынша Қытай, 
Өзбекстан және Моңғолия елдерінен жастар білім 
қуып, атамекеніне оралып жатыр. Бұл қуантарлық 
жағдай. Бірақ олар қазақ тілінде сөйлегенімен, 
кириллицаға шорқақ. Алғашқы бір жылын жазу 
үйренумен өткізеді. Бұл уақыт жағынан ұтылуымызға 
алып келеді. Латын әліпбиіне көшкен жағдайда 
дүниеге кең қанатын жайған ағылшын тілін меңгеру 
де оңайға соғады. «Үштілділік» саясатына сәйкес 
ағылшын тілін білу – заман талабы. Латын әліпбиіне 
көшу арқылы біз өз тілімізді жаңғыртамыз, арыла 
алмай келе жатқан жат әріптерден арыламыз. 
Тілімізге екінші дем береміз. Шетелмен ақпарат 
алмасу да ыңғайлы болады. Елбасы Жолдауына 
сәйкес, латын әліпбиінің қазақша баламасын 
дайындау тапсырылды. Латын әліпбиі турасында 
бұқаралық ақпарат құралдарында көптеген мақалалар 
жарияланып жүр. Солардың көбі әліпбидің 
енгізілуін құптап, дұрыс екендігін дәлелдеуде. 
Електен өткізіп сараптайтын да, артығын алып, 
кемін толықтырып, жоғын жоқтап, бүтінін түгендеп 
беретін де – халық. Әліпби ауыстыру, бұл – 
ұлтымыздың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс 
болып табылады. Сондықтан осындай жауапты 
қадамға әркім және баршаның атсалысқаны абзал. 
Латын графикасын үйреніп алу аса қиындық туғыза 
қояды деп ойламаймын. Өйткені, әлем қабылдап 
отырған әліпбидің жаттығы байқала қоймауы керек. 
Біз күнделікті өмірімізде латын графикасымен жиі 
бетпе-бет кездесеміз. Тауарлардың көпшілігінде 
ақпараттық жазулар латын қаріптерімен берілген. 
Ғаламтор мен ұялы байланысты пайдаланушылар, 
әсіресе, бүгінгі жас буын өкілдері латын әліпбиін 
пайдаланып та жүр. Алайда осы жұмысты жүйелеп, 
бір бағытқа салу үшін қазақ тілінің түбегейлі латын 
әліпбиіне көшуі қажет.
Жазу – әрбір халықтың рухани, мәдени өсуін, 
даму деңгейін көрсететін әлеуметтік мәні зор 
құбылыс. Ол өткенді, бүгінді және келешекті 
жалғастыратын алтын көпір. Қазіргі жазуымыз 
бірнеше ұрпаққа білім беріп, оларды талай биіктерге 
жетеледі, қазақтың әдебиетін, мәдениетін, ғылымын 
көтеріп, егеменді мемлекетімізге де қызмет етіп 
келеді. Бұл рас. Бірақ барға қанағат етуге болмайды. 
Бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына ену үшін 
Елбасының алға қойған мақсат-міндеттерін жүзеге 
асыру жолында жұмыла жұмыс істеуіміз керек. «Ел 
бүгіншіл, менікі – ертең үшін» деген екен Ахмет 
Байтұрсынұлы. Қазір қолға алып жатқан дүниенің 
бәрі біз үшін емес, кемел келешек жолында жасалып 
жатқан ауқымды іс. Олай болса, Елбасының 
сындарлы саясатын қолдап, бірлік, білім, еңбекті 
ұштастырып, ортақ межеге қол жеткізуге 
атсалысуымыз керек.