|
Хулоса
Уй хўжалиги ва уларнинг энг асосий шаклларининг ўзига хос тавсифлари
қуйидаги жадвалда умумлаштирилган:
Таққослаш
кўрсаткичлари
Бозор уй
хўжалиги
Буйруқбозлик
иқтисодиётида уй
хўжалиги
Ўтиш иқтисодиётидаги уй
хўжалиги
Мақсадли
функция
Тўловга
қодир
талабнинг
чегараланганлиги
шароитида
фойдалаликни
кўпайтириш.
Бюджет
чекловлари ягона
чегараловчи омил
сифатида
Ресурслар
танқислиги
шароитида
фойдалаликни
кўпайтириш.
Бюджет
чекловларидан
ташқари, вақт ва
ижтимоий
чекловлар
ҳам
муҳим
Яшовчанлик
қобилиятини
йўқотмаслик
Ресурслар
Асосий
ишдаги
маош
Асосий
ишдаги
маош
+
бўш
вақтнинг
мавжудлиги
(асосий
ишга
боғлиқ)
+
алоқалар
+
тарнсфертлар
Расмий,
норасмий
ва
криминал бандликдан ва рента
даромадлари
сифатида
олинадиган
ресурслар
“портфели”
Бюджет
чекловларининг
қатъийлиги
Мутлақ қатъий: уй
хўжалиги
маошдан ташқари
бошқа
даромад
манбаларига
эга
эмас
Давлат
уй
хўжаликларига
трансфертлар
шаклида
даромадларнинг
катта
қисмини
олиш
имконини
Даромадлар турли манбалари
ўртасидаги
чегараларнинг
эгилувчанлиги фаровонлик ва
пул даромадлари миқдорлари
ўртасидаги қатъий боғлиқлик
олиб ташлашга имкон беради
144
беради
Жамғармаларни
нг муҳимлиги
ва
уларнинг
миқдори
Жамғармалар
миқдори
жамғаришга
бўлган мойиллик
чегараси миқдори
ва жамғарманинг
мақсади
билан
изоҳланади
Жамғармалар ҳам
мажбурий
(танқислик
ва
барча даромадни
сарфлаш
имкониятининг
йўқлиги туфайли),
ҳам
ихтиёрий
хусусиятга
эга,
бунда мажбурий
жамғармалар
танқислик
интенсивлигининг
ўсишига
қараб
ўсади
Жамғармага
нисбатан
“суғурта” юкламаси максимал
даражада, улар муҳим, лекин
уларнинг
миқдори
икки
тенденция-мумкин
қадар
кўпроқ
жамғарманинг
зарурийлиги ва жамғармариш
учун жорий даромадларнинг
етишмаслиги
каби
икки
тенденциянинг қарама-қарши
ҳаракати
натижасида
аниқланади
Иқтисодий
ресурсларни
бирлаштиришни
нг мақсадга
мувофиқлиги
Уй
хўжалиги
аъзоларининг ҳар
бири
ноёб
ресурсларга
эга,
шунинг учун оила
қуриш
узоқ
муддатли
инвестициялаш
тўғрисидаги қарор
билан айнан бир
хил
Оила
асосида
алоҳида турдаги
ноёб ресурсларни
бирлаштириш
ётади-алоқаларга,
маъмурий
ҳуқуқларга
(прописка,
партияга аъзолик)
эга бўлиш
Ҳар бир оила аъзосидан
мустақил
даромад
манбаларининг
мавжуд
бўлиши
хатарни
камайтиришга имкон беради
Уй
хўжалигининг
оптимал ҳажми
(шу
жумладан,
болалар
тўғрисида қарор
қабул қилиш)
Уй хўжалигининг
ўсиши
ноёб
ресурслар ишлаб
чиқариш
имкониятининг
пасайишига қараб
тўхтатилади
Уй хўжалигининг
ҳажми ўта ноёб
ресурсларни олиш
харажатлари
билан чекланган-
алоқалар, турар-
жой ва ҳ.к.
Уй хўжалиги аъзоларининг
ўхшаш
турдаги
бандлиги
туфайли
хатарлар
диверсификациясининг
чегараланганлиги
билан
белгиланади
Ички тузилма
Оддий пағонали,
бунда
“бошлиқ”
мавқеини
эгаллаган
жинс
аҳамиятга эга эмас
(энг ноёб активга
эга бўлган шахс
бошлиқ
ҳисобланади)
Оддий пағонали,
партия-давлат
тизимида
энг
юқори
ўрнинин
эгаллаган
оила
аъзоси
“Оила
бошлиғи”
ҳисобланади,
кўпроқ
бу
эркаклардир
Оддий пағонали, жинси ва
оиладаги ўрнидан қатъи назар
энг барқарор даромадга эга
бўлган уй хўжалиги аъзоси
“бошлиқ” ҳисобланади
Давлатга
нисбатан
муносабат
Давлат
бозор
“хато”ларини
тўғрилаш
механизми
сифатида
кўриб
чиқилади,
ўз
навбатида
солиқларнинг
Давлат
уй
хўжалиги
фаровонлигининг
сўнгги
босқичидаги
кафолат сифатида
қабул қилинади,
ўз
навбатида,
Уй
хўжалиги
давлат
фаолиятида
ўзининг
яшовчанликни
йўқотмаслик
учун тўсқинликни кўради (уй
хўжалиги
фаолияти
секторлари
ўртасидаги
тўсиқлар
манбаси,
ўз
навбатида солиқларни тўлаш
145
тўланиши
рационал
тарзда
амалга ошади
солиқларни тўлаш
бурч ҳисобланади
ўлпон
сифатида
қабул
қилинади)
Уй
хўжалиги
учун энг муҳим
бўлган
ижтимоий
сиёсат соҳаси
Меҳнат
муносабатлари
соҳасидаги сиёсат,
солиқ
сиёсати,
таълим соҳасидаги
сиёсат
уй
хўжалиги
учун
устивор
ҳисобланади.
Барча
ушбу
йўналишлар
уй
хўжалигининг
бозордаги
даромадларига
тааллуқли
Пенсия, уй-жой-
коммунал сиёсати,
ижтимоий
таъминот сиёсати,
таълим соҳасидаги
сиёсат
устивор
соҳа ҳисобланади.
Барча
ушбу
йўналишлар
ўта
ноёб ресурсларга
эга
бўлишга
тааллуқли
Соғлиқни сақлаш соҳасидаги
сиёсат, ижтимоий таъминот
тизими ва пенсия тизими
сиёсати устивор ҳисобланади.
Тўғри
маънода
уй
хўжалигининг
яшовчанлиги
ушбу
соҳалардаги
давлат
сиёсатига боғлиқ.
Таянч сўзлар ва иборалар
Уй хўжалиги, оила, инсон капитали, ҳимоя функциялари, буйруқбозлик
иқтисодиётида уй хўжалиги, бозор иқтисодиётида уй хўжалиги, ўтиш иқтисодиёти
даврида уй хўжалиги.
Такрорлаш учун саволлар
1.
Уй хўжалиги таърифини келтиринг ва унинг ташкилот сифатидаги
ўзига хос хусусиятлари нималардан иборатлигини айтинг.
2.
Оила билан уй хўжалиги ўртасидаги фарқ нимада?
3.
Уй хўжалигини юритиш ва инсон капиталини шакллантиришда қандай
вазифалар (функциялар) амалга оширилади?
4.
Уй хўжалигининг қанақа шакллари мавжуд ва уларнинг бир-биридан
фарқи нимада?
146
ГЛОССАРИЙ
Бозор конституцияси
– бозорда битимларни амалга ошириш ва унда
мувозанатга эришиш имконини берувчи хатти-ҳаракатларнинг ўзаро шартланган
нормалари йиғиндисини ташкил этади.
Бюрократик рента
– бу ўзининг лавозим мавқеидан ноқонуний тарзда
даромад олиш учун фойдаланувчи давлат амалдори томонидан олинган даромад
(масалан, пора, совғалар ва ҳ.к.).
Бюрократиянинг иқтисодий назарияси
– бу ижтимоий танлов
назариясининг йўналишларидан бири бўлиб, у қимматбаҳо неъматларни ишлаб
чиқармайдиган ва даромадлари ўз фаолиятининг натижаларини сотиш билан боғлиқ
бўлмаган ташкилотларнинг фаолият кўрсатишини ўрганади.
Давлат
– бу чегаралари унинг фуқароларга солиқ солиш қобилияти билан
белгиланган жуғрофий ҳудудга жойлашган, ҳукмини амалга оширишда қиёсий
устунликка эга бўлган ташкилот.
Дисфункция
–
қандайдир
орган,
тизим,
иқтисодий
институт
функцияларининг асосан сифат жиҳатдан бузилиши.
Жамоавий хатти-ҳаракат харажатлари
, Ж.Комманс методологиясидан
келиб чиққан ҳолда, – институтларни ташкил қилиш ва улар фаолиятини таъминлаш
харажатлари.
Институт'>Ижтимоий танлов назарияси
– бу улар ёрдамида инсонлар ҳукумат
муассасаларидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланадиган турли усулларни
ўрганувчи назария.
Институт
– инсонлар томонидан барпо этиладиган ва ўзаро ҳамкорликни
таркибловчи сиёсий, иқтисодий ҳамда ижтимоий меъёрлар ва қоидалар.
Институт
– бу жамият аъзолари ўртасидаги ўзаро муносабатларни белгилаб
берувчи расмий қоидалар ва норасмий нормалар тизими.
Институтопровайдер
– неоинституционал назария доирасида – ишлаб
чиқариш институтлари ва келишувлар ишлаб чиқувчиси ва тарқатувчиси ролини,
институтлар инкубатори ролини (тегишли институционал муҳитда янги
институтларни етиштириш), якка тартибдаги институционал интегратор ролини
(ушбу нормага амал қилувчилар таркибига янги индивидларни жалб қилиш)
бажарган ҳолда неоинституционал таркибга таъсир кўрсатувчи ташкилот.
Институционаллаштириш
– индивидлар ўртасидаги муносабатларда жамият
аъзоларининг катта қисми томонидан фойдаланиладиган муайян қоидалар ёки
нормаларни мустаҳкамлаш.
Институционал вакуум
– бу илгариги хўжалик тизимини бошқариш
механизмининг тугатилиши ва янги механизмнинг мавжуд эмаслиги туфайли
институционал тизимда энг кам трансакция харажатларига эга битимларнинг амалга
оширилишини қўллаб-қувватлашга қодир бўлган расмий институтларнинг мавжуд
эмаслиги ёки етишмаслиги.
Институционал матрица
– бу тарихан барқарор шаклланган, дастлабки
давлатларнинг пайдо бўлишини ва барча кейинги институционал тузилмаларнинг
ривожланишини белгилаб берган, ўз навбатида, моҳияти ҳамон сақланиб қолган
бирламчи моделни такрор яратишга хизмат қилувчи базавий ижтимоий институтлар
тизими.
147
Институционал низо
– расмий ва норасмий қоидалар ўртасидаги
номувофиқлик натижаси. Бир ҳолатда, институционал низо истиқболсиз
институтларнинг пайдо бўлишига, бошқа ҳолатда эса самарасиз бўлса-да барқарор
ҳосилалар – институционал тузоқларнинг пайдо бўлишига олиб келади.
Институционал технология
– бу институтларни жорий этиш (импорт
қилиш),
шунингдек
иқтисодий
тизим
фаолият
кўрсатиши
трансакция
харажатларининг пасайишига олиб келишга ва иқтисодий ўсишни таъминлашга
қодир бўлган янги институтларни ишлаб чиқиш (етиштириш) билан боғлиқ
технология.
Институционал тузоқ
– ўзини ўзи қўллаб-қувватловчи хусусиятга эга бўлган
самарасиз барқарор норма (самарасиз институт).
Иштирокчи
– бу мол-мулкка нисбатан мулкчилик ҳуқуқидан жамиятга
нисбатан талаб ҳуқуқи эвазига воз кечувчи иқтисодий агент.
Do'stlaringiz bilan baham: |
