Инновация: фан, таълим, технология

 
АДАБИЁТ ВА МАНБАЛАР 
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: 2018 й. 
2. Ўзбекистон Республикаси сайлов кодекси. Т.: 2019 й. 
3. Lex.uz. 
I. АНИҚ, ТАБИИЙ, ТЕХНИК ФАНЛАР ВА УЛАРНИ АМАЛИЁТГА ТАТБИҚИ
. 
 
SPEKL-FOTOGRAFIYANING RAQAMLI ANALOGI YORDAMIDA OB’EKT 
SIRTINING DEFORMASIYASINI O’LCHASH NAZARIYASI 
 
G. O’lmasova, I. Soliyev – magistrantlar. A.O. Kurbanov - dosent v.b.
Andijon davlat universiteti
Turli xil ta’sirlar ostida bo’lgan ob’ektlar parametrlarining o’zgarishlarini o’lchash uchun 
golografik 
va 
spekl-interferometriya 
usullari keng qo’llaniladi [1-2]. Golografik 
interferometriyaning turli usullarining asosi ikkita to’lqin frontlarini taqqoslashdan iborat bo’lib, 
ulardan bittasi yoki ikkalasi gologramma usulida yozib olinadi va tiklanadi. Golografik 
interferometriya usulining bir nechta variantlari bo’lib, ulardan keng tarqalgani ikki ekspozisiya 
usulidir. Bu usulga asosan avvalo tadqiq etilayotgan ob’ektni hech qanday tashqi ta’sirlarsiz, 

---

9 
ya’ni kuchlanish qo’yilmasdan, issiqlik berilmasdan yoki deformasiyalamasdan oldingi 
gologrammasi olinadi. Keyin ob’ektga tashqi ta’sir berilib avvalgi (tashqi ta’sirlarsiz) 
gologramma yozilgan fotoplastinkaga barcha sxema elementlarini o’zaro joylashuvini 
o’zgartirmagan holda obektning o’zgargan gologrammasi yoziladi. Ikki karra eksponirlangan 
gologrammadan tasvirlar tiklanganida vaqtning turli onlaridagi, birinchidan – obektning 
dastlabki holati haqidagi axborotni beruvchi to’lqin maydonining, ikkinchidan – obektning holati 
o’zgargani haqidagi to’lqin maydonining interferensiya natijasi kuzatiladi.
Spekl-fotografiyaning klassik sxemasida registrasiya qilishning raqamli usullari 
rivojlanib ketgani uchun spekl-strukturani fotoplastinkaga registrasiya qilish o’rniga raqamli 
kameralarda yozib olina boshlandi. Bunda spekl-fotosuratlarni qayta ishlash ham raqamli 
ravishda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, spekl-fotografiyada tayanch to’lqin yo’q va 
nurlanishning kogerentligi faqat spekl-dog’lar paydo bo’lishi uchun kerak. Agar spekl-dog’larni 
tasodifiy suniy strukturaning tasviriga almashtirilsa o’lchashlarni oq nurda yozilganda ham 
amalga oshirish mumkin. Raqamli gologrammalar yozishining optimal sxemasini ishlab chiqish, 
juda kichik siljishlar maydonini o’lchash va tahlil qilish uchun raqamli golografik 
interferometriyani tuzilma va materiallar deformatsiyasini qo’llash muhim vazifalardan 
hisoblanadi. Shuning uchun ushbu ishda spekl-fotografiyaning raqamli analogi yordamida ob’ekt 
sirtining deformasiyasini o'lchash o’rganilgan. 
1-rasmda tadqiq etilayotgan obektning S
Ob
sirtida spekl-strukturani o’rnini bosuvchi 
tasodifiy binar transparent Tr joylashgan. Bu tekislikni koordinatasi 

orqali ifodalangan. uv 
koordinatalar raqamli kameraning DPh optik sistemasi tekisligiga mos keladi. 
1-rasm.Obektni sirti deformasiyalanganda spekl-tasvirni hosil qilish sxemasi [3] 
xy –koorditnata tekisligi registrasiya tekisligi bo’lib, fotoapparatning qabul qilish matrisasi 
joylashgan tekislikdir. Z –sistemaning optik o’qi. Transparant Tr intensivligi birjinsli 
taqsimlangan oq yorug’lik bilan yoritiladi. Transporant va nurlanishning ta’sirlashuvi T(

,

) 
funksiya orqali ifodalanadi. Transporantdan keyin spekl-strukturaga o’hshash intensivlikning 
taqsimoti shakllanadi. Difraksiyaning va xromatik effektlarning ta’siri sezilarsiz bo’lib, yorug’lik 
tarqalayotgan muhitda dispersiya nolga yaqin bo’ladi va strukturaning panjarasini o’lchami 
etarlicha katta. Xy tekislikda spekl-rasmni tasvirini hosil qiluvchi raqamli kameraning optik 
sistemasi OS axromatik bo’ladi, shuning uchun yorug’likning tarqalishida va optik sistemaga 
ta’sirida, fizik optika doirasida dispersiyani e’iborga olmaslik mumkin bo’ladi [4]. Xy 
registrasiya tekisligida spekl-struktura elementining tipik o’lchami Δξ
tr
Δη
tr
obekt tekisligidagi 
optik sistemaning kattalashishini hisobga olgan holda birjinslimaslik o’lchami orqali aniqlanadi:
a
b
x
tr
tr




, 
a
b
y
tr
tr




(1) 

---

10 
Obekt sirtining siljishi yoki burilishini tahlil qilishda sirtga qattiq bog’langan suniy spekl-
struktura sirtning ikki holatiga mos ravishda huddi oddiy spekl-interferometriya sistemasidagi 
kabi ikki marta registrasiya qilinadi.
Rasmning birinchi qismi transparantning dastlabki holatiga mos keladi. Intensivlikning 
birinchi taqsimoti registrasiya qilinadi 
)]
(
),
(
[
)
,
(
1
b
a
y
b
a
x
T
y
x
I



(2) 
Rasmning ikkinchi qismi qandaydir burchak 

ga og’gan holatdagi transporantga mos keladi. 
Intensivlikning ikkinchi taqsimoti registrasiya qilinadi 
)]
(
),
)(
(
[
)
,
(
2
b
a
y
b
a
x
x
T
y
x
x
I







(3) 
Keyingi ish signallarning yig’indisini yoki ayirmasini shakllantirishni tashkil etadi 
)]
(
),
(
[
)]
(
),
(
[
)
,
(
b
a
y
x
x
T
b
a
y
b
a
x
T
y
x
I









(4) 
Fure almashtirishlarni bajarib
)]
exp(
1
)[
,
(
)
,
(
x
i
y
x
F
y
x
F
x
T










(5) 
bu yerda 
)
,
(
y
x
F
T


– xy tekislikda intensivlik taqsimotining fure-obrazi. Moddiy kattaliklarga 
o’tish signallarni yig’indisini
]
2
[
cos
)
,
(
)
,
(
4
)
,
(
2
x
y
x
F
y
x
F
y
x
U
x
T
T











(6) 
va ayirmasini
]
2
[
sin
)
,
(
)
,
(
4
)
,
(
2
x
y
x
F
y
x
F
y
x
U
x
T
T











(7) 
beradi.  
Tahlil qilinayotgan sohadan tanlab, ajratib olingan davriy struktura uchun uning davri 


aniqlanadi va tasvirning 

x siljish kattaligi hamda 

transparantning ko’chish kattaligi 
hisoblanadi. Sirtni unga perpendikulyar bo’lgan o’q atrofida burilish holatida burilish burchagi 
aniqlanadi 






. 
ADABIYOT 
1. Рябухо В. П. Спекл-интерферометрия. Саратовский образовательный
журнал, том 7, №5, 2001. 
2. Волков И.В. Внестендовая спекл-голография. Использование
голографической и спекл-интерферометрии при измерении деформаций 
натурных конструкций // Компьютерная оптика. 2010. Т. 34, N 1. C. 82–89. 
3. Mironova T.V. Falsafa doktorlik dissertasiyasi. Moskva. 2012. 95-b. 
4. Ландау Л.Д., Лифшиц Е.М. Теория поля. - Москва: Наука, 1988.