Инновация: фан, таълим, технология

Tajribani kuzatish uchun quyidagi nazariy bilimlarga ega bo’lish muhim hisoblanadi. Agar 
metal plastinka bir jinsli boʻlmagan magnit maydonida harakatlansa plastinkaning alohida 
qismlaridan oʻtayotgan magnit oqimi oʻzgaradi va bu oʻz navbatida shu qismlar aylanasida 
sirkulyatsiyalanadigan kuchlanishning davomli ravishda hosil boʻlishiga olib keladi. 
Metall plastinka magnit induksiya chiziqlariga perpendikulyar joylashgan bo`lsa, Lorens 
kuchlari ta`sirida elektronning harakat yo`nalishi o`zgaradi va natijada plastinkaning yuqori 
qirrasida ortiqcha manfiy zaryadlar, qarama-qarshi qirrasida ortiqcha musbat zaryadlar 
to`planadi. Shu sababli plastinkaning qarama-qarshi yoqlarida pastdan yuqoriga yo`nalgan 
ko`ndalang elektr maydoni hosil bo`ladi. Elektr kuchlari Lorens kuchlariga teng bo`lganda 
plastinkaning qarama-qarshi yoqlarida hosil bo`lgan Xoll potensiallar ayirmasi magnit induksiya 
kattaligiga, tok kuchiga to`g’ri proporsional bo`lib, plastinkaning qalinligiga teskari proporsional 
bo`ladi.
Shuning uchun metal plastinkaning ixtiyoriy qismida aylanma toʻklar oqadi. Magnit 
maydonda bu aylanma toʻklarga Lorens kuchi ta′sir etish 
natijasida metal plastinkaning harakatlanishi susayadi[1]. (1-rasm). 
1-rasm. Metal plastinkada hosil boʻladigan J aylanma toʻk va uning ikk iqismiga ta′sir etuvchi 
F
1 
va F
2 
Lorens kuchlari (B
1
va B
2
: bir jinsli boʻlmagan magnit maydoni, v –plastinka tezligi). 
Harakat yoʻnalishida ta′sir etadigan kuch harakat yoʻnalish boʻyicha ta′sir etadigan kuchdan 
kattaroq. 
Aylanma tokning markazidagi magnit maydon induktsiyasini hisoblash. R radiusli 
aylanma tok berilgan bo’lsin (2-rasm). Bunda o’tkazgich bo’lagi 

, r - radius bilan 90° burchak 
hosil qiladi. Aylana radiusi R o’zgarmas bo’lganligi uchun aylanma tok uchun Bio-Savar-Laplas 
qonuni quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi. 
Tokli o’tkazgich aylana ko’rinishga ega bo’lgani uchun
o’tkazgich bo’lagi, 

---

12 
0 dan
oraligida o’zgaradi: 
Bu ifoda aylanma tok markazidagi (O nuqtadagi) magnit maydon induktsiyasini 
ifodalaydi. Shu nuqtadagi maydon kuchlanganligi: 
bo’ladi. Aylanma tok yo’nalishi chizmadagidek yo’nalishga ega bo’lsa, magnit maydon 
induktsiyasi aylana markazidan o’ng tomonga yo’nalgan bo’ladi. 
Aylanma tok doimiy magnitga o’xshashdir, tashqi magnit maydonida u shunday 
joylashadiki, uning xususiy maydoni (magnit momenti ham) tashqi maydon yo’nalishi bilan mos 
tushadi. 
Aylanma tokning markazidan o’tuvchi
, 
o’qning ustida yotuvchi biror M nuqtadagi 
maydon induktsiyasi quyidagiga teng bo’ladi (2-rasm). 
bunda
- magnit momenti, h – aylana markaidan tekshiralayotgan M nuqtagacha bo’lgan R-
aylanma tok radiusi[2]. 
2-rasm.
 
Agar metal plastinkada teshiklar hosil qilinsa aylanma toʻklar qiymati kamayadi, chunki 
toʻklar bir teshik atrofida boshqasiga aylanib oʻtishga majbur boʻladi. 
Voltengofen mayatnigi yordamida aylanma toʻklarning hosil boʻlishini va kamayishini 
ajoyib tarzda namoyish etish mumkin. U kuchli elektromagnit qutblari oʻrtasida tebranadigan 
metal plastinkadan iborat. Tebranib turgan mayatnik yetarlicha kuchli magnit maydon 
qoʻshilganda maydonga kirayotganda toʻxtaydi. Ammo teshiklari mayjud boʻlgan mayatnikning 
tebranma harakati shu magnit qoʻshilganda kuchsiz oʻzgaradi[3].