Ilmiy rahbar: aytimbetov n. Bajardi: abdalova z

2.3. Yorug’likning qaytish qonuni

T
ushayotgan nur, qaytaruvchi sirtga o’kazilgan normal va qaytgan nur bir tekislikda yotadi, bunda nur bilan normal orasidagi burchak o’zaro teng bo’ladi:
3-rasm
Y
orug’likning qaytarish ko’rsatkichi minerallarning xususiyatlari haqida muhim ma’liumotlar beradi. Sindirish ko’rsatkichi ma’lum bo’lgan holda ko’pgina minerallar uchun nurning qaytish ko’rsatkichi R ni Frenel formulasi bilan hisoblash mumkin:

4-rasm
Ba’zi tog’ jinslari hamda minerallari uchun sindirish ko’rsatkichi, qaytarish ko’rsatkichining funksiyasi bo’lib, u umumiy holda 4-rasmda ko’rsatilgan rasmdagi egri chiziq t_i=l da minimumga ega.
Yorug’lik tabiatiga nisbatan dunyoqarash turli davr olimlari tomonidan turlicha talqin qilinib kelingan. Nyuton (1672-y.) yorug’likni saqlanish qonunlariga bo’ysunadigan substansiya korpuskulalar oqimidir deb hisoblab, yorug’likning empirik qonunlarini tushuntirdi. Yorug’likning qaytarilishi sharchalarning elastik urilishiga qiyoslansa, sinishini sindiruvchi muhit-molekulalarning korpuskulalarni tortishi tufayli tezligini o’zgartirishi natijasi deb qaralgan. Yorug’likning nur tushish burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga nisbati, ikkala muhit uchun o’zgarmas
k
attalik bo’lib, nisbiy sindirish ko’rsatkichi deb yuritiladi.

5-rasm
=
Bu yerda =OA, mos holda birinchi va ikkinchi muhitda yorug’likning tarqalish tezligi. Nisbiy sindirish ko’rsatkichi yorug’likning ikkinchi muhitdagi tarqalish tezligining birinchi muhitdagi tarqalish tezligiga nisbatan o’zgarishini bildiradi. Har qanday muhitning vakuumga nisbatan sindirish kо’rsatkichi absolyut sindirish ko’rsatkichi deyiladi. Agar vakuumda yorug’lik tarqalish tezligini c-deb belgilasak, ( = c).

Tajribalar ko’rsatishicha, bar qanday moddalar uchun n birdan katta, demak, yorug’likning moddalarda tarqalish tezligi vakuumda tarqalish tezligidan katta
( > c) degan xulosaga kelib to’xtaladi. Gyuygens (1736-y.) yorug’lik hodisalarini tushuntirishda to’lqin nazariyasiga tayanadi. Yorug’lik butun borliqni to’ldiruvchi (kosmik fazodan tortib, va hatto modda tarkibini ham) gipotetik muhit «olam efiri» da tarqaluvchi to’lqinlardir deb ta’riflaydi. Bunda u to’lqin bar bir nuqtasi yangi to’lqinlaming mustaqil manbayidir degan prinsipga amal qildi. Eslatib o’tamiz, to’lqin fronti deb, to’lqinlar maydonini chegaralovchi sirtga aytiladi. Faraz qilaylik, yassi (to’lqin fronti AV dan iborat bo’lgan) dastadan iborat nur ikki muhit chegarasiga, burchak ostida tushayotgan bo’lsin (6- rasm). To’lqin BC masofani olishi uchun At vaqt sarflasa, BC = cAt xuddi shu vaqt oralig’da A nuqtadagi to’lqin, radiusi AD = OA t-A dan iborat masofaga siljiydi, natijada singan nurlar to’lqin fronti DC tekislikda yotadi. Yorug’likning qaytishi – sindirish koeffisienti turlicha bo’lgan ikki muhit chegarasi sirtiga tushuvchi yorug’likning kelayotgan muhitga qisman yoki to’la qaytishi. Ikki muhit chegarasining xossalari qanday bo’lishiga qarab, yorug’likning qaytishining tabiatlari ham turlicha bo’lishlari mumkin. Agarda chegara notekisliklari o’lchami yorug’lik to’lqini uzunligidan kichik bo’lsa, bunday sirt ko’zgusimon sirt deb ataladi. Shunday sirt (masalan, silliq shisha sirti, yaxshilab jilolangan metall sirti, simob tomchisining sirti va boshqalar)ga ingichka parallel nurlar dastasi tarzida tushadigan yorug’lik nurlari sirtdan qaytgandan keyin ham parallel nurlar dastasi ko’rinishidagina qoladi. Yorug’likning bunday holda qaytishi tekis qaytish deb, yorug’likni tekis qaytaruvchi sirt ko’zgu deb ataladi. Bu holda tushayotgan AS nur bilan millimetr, sirtning nur tushayotgan S nuqtasiga o’tkazilgan CN normal orasidagi burchakka yorug’likning tushish burchagi deyiladi. Qaytgan S5 nur bilan CN normal orasidagi a’ burchak yorug’likning qaytish burchagi bo’ladi. Singan CD nur bilan CW, normal orasidagi r burchak sinish burchagi deyiladi. Yorug’likning qaytishi quyidagi qonunga bo’ysunadi:
1). Tushuvchi AS nur va ikki muhit chegarasida nurning tushish nuqtasidan chiqarilgan CN normal qaysi tekislikda yotsa, qaytgan nur SV ham shu tekislikda yotadi;
2). Qaytish burchagi tushish burchagiga teng bo’ladi, ya’ni a=a. Qaytgan yorug’likning intensivligi tushayotgan yorug’lik nurining qutblanishiga, tushish burchagiga hamda birinchi va ikkinchi muhitlarning sindirish ko’rsatkichlari P₁, va P₂ ning o’zaro munosabatiga bog’liq. Agar sirtdagi notekisliklarning o’lchami yorug’lik to’lqini uzunligiga o’lchovdosh yoki undan katta bo’lsa, ingichka shu’la chegarada sochiladi. Yorug’lik nurlari qaytgandan keyin esa turli yo’nalishlarda tarqalsa, bunday qaytish tarqoq qaytish (yoki diffuz qaytish) deb ataladi [9].
Y
orug’likning fazo bo’yicha taqsimoti Lambert qonuni bo’yicha aniqlanadi. O’zi yorug’lik tarqatmaydigan buyumlarni ulardan yorug’likning xuddi shu tarqoq qaytishi tufayligina ko’ramiz. Hatto juda silliq sirtdan ham yorug’lik juda oz darajada sochiladi. Aks holda biz bunday jismlarning sirtini ko’ra olmagan bo’lar edik. Ba’zi tabiiy hodisalar, misol uchun, sahrodagi sarob yorug’likning qaytishi hodisasiga asoslanadi. Yorug’likning qaytish qonunini to’lqin nazariyasi, ya’ni Gyugens prinsipi asosida isbot qilish mumkin. Faraz qilamizki, АB yuzaga OА yo’nalishda yassi to’lqin tushsin, bu to’lqinning fronti АK bo’lsin. To’lqin fronti АK holatni egallagan vaqtda АВ sirtning А nuqtasidan elementar to’lqin tezlik bilan tarqaladi. vaqt davomida shu to’lqin frontining boshqa cheti KВ masofani bosib o’tguncha A nuqtadan tarqalayotgan to’lqin АK ga teng АK masofaga tarqaladi, chunki va bu vaqtda A nuqtadan radiusi АK ga teng bo’lgan yarim aylanaga o’tkazilgan urinma to’lqin frontining yangi holati KВ ni beradi: va bu front vaqtning o’tishi bilan АO yo’nalishi bo’yicha siljiydi, ya’ni OА tushuvchi nur, OА esa qaytgan nur. Rasmga asosan va bu uchburchaklar bir-birlariga teng, chunki ularning hamda katetlari o’zaro teng bo’lib gipotenuza ikkala uchburchak uchun umumiydir. Demak ₁=₂ bo’ladi. O’zaro perpendikulyar tomonga ega bo’lgan burchaklar ₁=, ₂= bo’lgani uchun = bo’ladi.
6-rasm