Ilmiy izlanish asoslari

k _d = r ²

To‘g‘ri chiziqli bog‘liqlik regressiyasi quyidagicha ifodalanadi: s^y

y= y+r (x-x)

s_x

Masalan, “Turon” ko‘p tarmoqli mas’uliyati cheklangan jamiyatda 2001-2005 yillardagi mehnat unumdorligining regression tahlilini hisoblashda oxirgi 5 yil ketma-ketlikda: x=1, 2, 3, 4, 5 deb qabul qilingan va yuqorida keltirilgan metodikada barcha hisoblar jadvalga kiritilgan.

Jadval

Yil- lar	x	y	x-x	y-y	(x-x)^2	(y- y)^2	x2	y2	xy	(x-x)^2 (y- y)^2
2001	1	608,1	-2	-509	4	2590,8	1	3697856	608,1	101,8
2002	2	647,2	-1	-118	1	139,2	4	41888678	1294,4	11,8
2003	3	652,2	0	-6,8	0	46,2	9	425364,8	1956,6	0
2004	4	691,1	1	32,1	1	1030,4	16	477619,2	2764,4	32,1
2005	5	696,4	2	37,4	4	1398,7	25	484973	3482	74,8
jami	15	3295	0	0	10	5205,3	55	2176610,4	10105,5	220,5

Bunda hisob yillarga to‘g‘ri keladigan mehnat unumdorligi ming so‘m o‘lchov miqdorida y_i deb qabul qilingan.

Keltirilgan metodikaga asosan aniqlangan yillar o‘rtacha qiymati x = = 3 ga va mehnat unumdorligi esa y = = 659 ming so‘mni tashkil etadi.

Yillar ketma-ketligi davomida mehnat unumdorligining o‘zgarishini to‘g‘ri chiziqli deb olib, uning regression tenglamasi: y =a +bx

ko‘rinishida bo‘ladi. Regression tahlil jadvalidan a va b koeffitsiyentlarni topamiz:

b = 1102,5 = 22,05.

a = - 22,05× = 659 - 66,15 = 592,8.

Shunday qilib, korxonada oxirgi 5 yilda mehnat unumdorligining o‘zgarish regression tenglamasi:

y = 592,8 + 22,05x

korrelyatsiya koeffitsiyentini aniqlasak,

r = = = = 0,5 .

Demak, aniqlangan regression tenglama qoniqarli darajada mehnat unumdorligining dinamikasini ifodalaydi va bu tenglamani kelgusi yillar uchun, mehnat unumdorligini prognozlash uchun qo‘llash mumkin. Jadvalda ushbu tenglama yordamida 1-7 yillar uchun hisoblanganligi keltirilgan.

Jadval

Yillar	1	2	3	4	5	6	7
	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007
Y	608,1	647,2	652,2	691,4	696,4
yx	614,8	637	659	682,8	703	725,1	747,1

Olingan natijalarning adekvatligini, ya’ni tenglama yordamida hisoblanib topilgan natijalarning statistik hisobotlardan olingan natijalarga qanchalik mosligini Fisher kriteriyasi orqali aniqlaymiz.

Buning uchun, statistik ma’lumotlar uchun Fisher kriteriyasi - k_фэ tenglama yordamida nazariy hisoblangan Fisher kriteriyasini - k_фn hisoblaymiz va ishonchli ehtimolli darajasini P_d = 0,95 deb olsak (Fisher kriteriyasi jadvalidan), unda k_фэ <k_фт bo‘lsa matematik model, ya’ni tenglama adekvatli (mos). Agar k_фэ >k_фт bo‘lsa unda model adekvat emas, hisoblashga (qo‘llashga) yaroqsiz hisoblanadi.

Mehnat unumdorligining k_фэ statistik ma’lumotlardan hisoblangan

Fisher kriteriyasi:

kфэ = Da .

D_ур

ån (yix - yi )2

Bunda: D_a – adekvatlik dispersiyasi, ya’ni D_a = ⁱ n_-d ;

åån n (y_ix - y_i )²

D_ур – o‘rtacha disperslik, ya’ni D _ур - ^{i i} . m × n

Bunda y_ix - y_i - jadvaldan olinadi;

n – hisobga olish (o‘lchash) soni, n=5;

m – bir yilda necha marta aniqlangan, m=1

Quyida mehnat unumdorligini aniqlash tenglamasining adekvatligini hisoblash jadvali keltirilgan

Jadval

№	yi	yik	n yi =yi m i	yix - yi	(yix - yi )2	åm (yix - yi )2 i m
1	608,1	614,8	614,8	7,7	59,29	59,29
2	647,2	637	637	-10,2	104,04	101,04
3	652,2	659	659	6,8	46,24	46,24
4	691,4	682,8	682,8	-8,6	73,96	73,96
5	696,4	703	703	6,6	43,56	43,56
					327,09	327,09

Da = 327,09 (5 - 1)= 87,77

Dур = 327 ,09 5 = 65,42

Rфэ ⁼ 87,77 65,72 = 1,34 q₁ = 5 -1= 4 q₂ - 5×1= 5.

Bular uchun: jadvaldan olingan Fisher kriteriyasi k_фт = 6,3.

Demak, 1,34<6,3 bo‘lganligi uchun regressiya tenglamasi adekvat hisoblanadi, ya’ni matematik modelidir.

Shunday qilib, matematik model, ya’ni “Turon” korxonasining so‘nggi 5 yil ishlaganida mehnat unumdorligining dinamikasi to‘g‘ri chiziqli tenglama qonuniyatiga bo‘ysingan holda oshib borgan.

Agar biz regression o‘sishning, uning y ning x ga nisbatan, ya’ni yillar davomida mehnat unumdorligining qanchalik o‘sish qonuniyatiga bo‘ysinib, rivojlanganligini yanada aniqlashtirish maqsadida determinatsiya koeffitsiyentini aniqlasak:

k_d =r² = 0,5² = 0,25.

Bundan shunday fikr tug‘ildiki, mehnat unumdorligi shu yillarda oz miqdorda, ya’ni 25 % ga ta’sir ko‘rsatgan, korxonaning rivojlanishida 75 % boshqa munosabatlar ta’siri borligini tushunishimiz mumkin.

3. Ilmiy ishlar axborotini berish sistemasi

Ilmiy ishlar axborotini o‘z vaqtida berish ilmiy ishlar ustunligi uchun hal qiluvchi jarayon hisoblanadi. Shuning uchun ham axborot berish sistemasi rivojlanishiga katta ahamiyat beriladi.

Ilmiy ish natijalari qayta ishlovidan va tahlilidan so‘ng olingan natijalar qisqa axborot shaklida tuzilib, axborot sistemasiga kiritiladi va tarqatiladi.

Axborotlar annotatsiya, referat, ilmiy maqola, ilmiy xabar, ma’lumotnoma va boshqa turlarda tuziladi.

Annotatsiya – qisqacha hisobotning tavsifi (mazmuni, belgilanishi, shakli va boshqalar) beriladi. Annotatsiya ko‘p holda signal shaklida: birlamchi hujjatda nima haqida gapirilayapti? degan savolga javob beriladi va ko‘riladi, tahlili, izlanayapti degan so‘zlar ishlatiladi.

Referat – birlamchi hujjatning (yoki qisman) qisqacha, yangi asosiy faktlar, ma’lumotlar va xulosalar bilan berilishi tushuniladi.

Annotatsiya referatga nisbatan mazmuni signal shaklida bo‘lib, birlamchi hujjatda nima deyilgan? degan savolga javob bo‘lishi kerak. Ularning shakli har xil bo‘lishi mumkin. Ular referat hujjatlarida, majmua va informativ kartalarda beriladi.

Referat va annotatsiyaga bo‘lgan talab GOST 7.9-77 da berilgan. Referatning mazmunida mavzu, izlanish ob’ekti, ishning tavsifi va maqsadi, ishni olib borish metodi, ishning aniq natijalari (eksperimental va h.k.) keltiriladi.

O‘rtacha hajmi, birlamchi hujjatga qarab: qisqa xabarlar va qaydnoma uchun 500 belgida, patentlar, maqolalarga - 1000 belgida, katta hujjatlar uchun - 2500 belgida beriladi.

Annotatsiyada - 600 bosma belgi bo‘ladi. Unda qanaqa yangiliklar bor, nimaga asoslangan? degan savollarga javob beriladi.

Axborot ko‘p holda og‘zaki beriladi. Masalan, olimlar kengashida, kollokviumida (har xil yo‘nalishda olimlarning o‘zaro xabarlashishi, o‘zining fikri bilan almashishi), simpoziumda, konferensiyada, s’ezda, kongressda (milliy va xalqaro ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin).

Ilmiy-texnikaviy hisobotlarning rasmiylashtirilishiga bo‘lgan asosiy talablar GOST 7.32.-81 da berilgan.

Shu yo‘sinda bajarilgan ilmiy hisobot bilan ilmiy jamiyat xabardor qilinadi. Shuning uchun ham har xil shaklda ilmiy axborotlar tuziladi.

Ko‘p holda bunday axborotlarni berish shart hisoblanadi. Masalan: doktorlik dissertatsiyalarni yoqlashdan oldin Oliy Attestatsiya Komissiyaning talabiga binoan yozilgan dissertatsiyaning avtoraferati chiqarilib, ilmiy jamoalarga tarqatilishi shart, bo‘lmasa dissertatsiyalarni yoqlash mumkin emas.

Umuman, ilmiy axborotlar kumulyativ xususiyatga ega. Bunda, laboratoriya hujjatlaridan boshlab, hisobotlar va maqolalargacha, darslik va monografiyalargacha o‘tgan paytda uning hajmi kichiklashib, umumiylashib, axborot zichligi oshib boradi. Shu tariqa axborotning eng zaruri va kerakligi qoldiriladi.

Hozirgi vaqtda ilmiy axborotlarni qayta ishlovida informativ va metainform ativ usullari qo‘llaniladi.

Informativ uslubda shunday hujjatlar tuziladiki, undagi asosiy maqsad ma’lum topshiriqning yechimida to‘g‘ridan-to‘g‘ri axborot manbai bo‘lib xizmat etishi kerak. Bularga: birlamchi hujjatlar (hisobotlar, maqolalar, qisqacha xabarlar, axborot varaqalari) va ikkilamchi (referatlar, faktografik (faktlarni tahlil qilmay, umumlashtirmay tavsiflash) ma’lumotlar, referatli tahlillar) kiradi.

Metainformativ uslubda esa shunday hujjatlar tuziladiki, undagi asosiy maqsad, u yoki bu hujjatlarni va matnini yoritish kerak bo‘ladi. Bularga: bibliografik yozuvlar, annotatsiya, bibliografik tahlil, dissertatsiyalar, kitobdagi muqaddima va kirish qismi, o‘quv qismlar dasturlari, nashri etuchi apparatlar ma’lumotlari kiradi.

Hisobotni yozilishi vaqtida eng muhim ishlardan biri, bu hisobot matnini tahrirlash hisoblanadi.

Tayyorlangan hujjatlarni to‘g‘ri baholash uchun tanqidiy tahlil qilish, unda keltirilgan axborot manbalarini to‘g‘riligiga ishonch qabul qilish, hozirgi zamon talablariga bog‘liqligini to‘laligi, yangiligi va boshqalarni ko‘rib chiqish ko‘zda tutiladi.

Ilmiy hujjatlarni shakli turlicha bo‘lishi mumkin, ya’ni kompozitsiyali (badiiy asarlar tuzilishida barcha elementlarni bir butunlik holiga keltirish), rubrika shaklida (matnni strukturaviy qismlarga, bo‘limlarga, paragraflarga bo‘lish), mantiqiy (muallif tomonidan keltirilgan xulosa, mulohazalar va h.k. mantiqiy to‘g‘riligi), stilistik til, grafikli (jadvallar va rasmlar sifatida) bo‘ladi.

Nashriyotlarni turiga qarab ilmiy axborotlarga qo‘yiladigan talablar har xil bo‘lishi mumkin. Masalan: ilmiy kitoblarga bir bosma toboqlar 5-8 dona rasmlar bo‘lishi, ishlab chiqarish texnikaviyda – 8-10, o‘quv va ommaviyda 5-12 ta bo‘lishi mumkin va h.k.

Umuman, tahrirlanishning lotincha ma’nosi, bu tartibga solish deganini bildiradi.

Agar ilmiy axborotlar maqolalar tariqasida beriladigan bo‘lsa, unda qaysi jurnalga yoki nashrga mo‘ljallangan bo‘lsa, shuning talablar varaqasiga qarab rasmiylashtirish kerak.

Ilmiy axborotlarni deponirlash (ma’lumotlarni saqlashga topshirish) ham mumkin. Bunda axborotlar saqlash va mutaxassislarga tarqatish maqsadida qabul qilinadi. Deponirlashda manbaning hajmiga katta qisqartirish bo‘lmaydi, ular ham xuddi maqolalarni rasmiylashtirgandek rasmiylashtiriladi.

Har bir ilmiy maqolani nashrga berishdan oldin, resenziyalash, ya’ni taqrizlash kerak bo‘ladi.

Resenziya - bu shu nashr etiladigan ilmiy axborotga tanqidiy tahlil asosida yozilgan kichik bir maqola hisoblanadi.