Ilmiy izlanish asoslari

2. Ilmiy ishlar natijalarini tuzish

Ilmiy izlanishda natijalarni tahlil kilib, umumiy bir xulosaga kelgandan so‘ng olingan natijalarni hisobot tariqasida, ilmiy ma’ruza, maqola va h.k. sifatida rasmiylashtiriladi. Materiallarni rasmiylashtirishda aniqlik, sistemalilik va ketma-ketlikga rioya qilish kerak.

Qo‘l yozmalar xat boshilarda, takrorlanmay, eskisini tugatmay yangisini boshlamaslik, uzundan-uzoq gaplarni ishlatmaslik, xulosalarni qisqacha, tushunarli va h.k. sifatida bajarish kerak.

Ilmiy hisobotni ilmiy ma’ruza tariqasida yozayotganda qo‘yidagi umumiy reja qo‘llanilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi:

1. 
   Nomini o‘ylash kerak (qisqacha, aniq, mazmunga mos va h.k.) va uni titul varaqasiga kirtizish kerak.
   
2. 
   Mundarijasi - bunda butun ishning mazmunini sistemali ifodalash kerak.
   
3. 
   Muqaddima - ilmiy ishning kelib chiqishi, qachon, qayerda bajarilgan, yordam berganlar ismi-familiyasi, tashkilotlar nomi keltirilishi kerak.
   
4. 
   So‘z boshi – bunda muallif o‘quvchi muammoni qo‘yilishiga yordamlashadi. Mazmuni dolzarbligini ko‘rsatadi, ammo omillarni va xulosalarni ko‘rsatmaydi.
   
5. 
   Adabiyotlar sharhi (ko‘rilayotgan masala bo‘yicha).
   
6. 
   Ishning mazmuni - materiallar, metodlar, eksperimentlar natijasini umumlashtirish, izlanish xulosasi.
   

Yozish vaqtida aniqlikga katta e’tibor berish kerak, yangi terminlar bo‘lsa, alohida tushuntirish lozim.

Agar sonli natija jadvalda keltirilgan bo‘lsa, u matnda keltirilmaydi.

Har bir jadval o‘zining nomi, nomeriga ega bo‘lishi kerak.

Matnlar jadvallarda juda qisqacha keltiriladi.

7. 
   Xulosa - material oxirida, takrorlanmasdan, qisqacha yangilikka aksent qilib berilishi kerak.
   
8. 
   Xotima - umumlashtirish yo‘li bilan ilmiy ishning yakuni keltiriladi.
   

Bunda muallifning haqligini, kelajakda qilinadigan ishlar haqida ham gapiriladi. Xotimada xulosa takrorlanmasligi kerak.

9. 
   Ishning oxirida qo‘llanilgan, ishlatilgan adabiyotlar manbai ro‘yxati keltiriladi. Bunda agar adabiyot kam bo‘lsa, bira to‘la matnda ko‘rsatilishi yoki ko‘p bo‘lsa, tartib nomeri berilib, shu tartib nomer ko‘rsatib boriladi.
   
10. 
    Ilova - bunda asosiy matnga yordamchi bo‘lgan, ikkinchi darajali jadvallar, grafiklar va h.k. beriladi.
    

Ilmiy ish hisobotini tuzishda olingan natijalarning grafik qayta ishlovi, ya’ni turli xildagi grafiklar, sxemalar, rasmlar shaklida tasvirlash katta ahamiyat kasb etadi.

Grafik tasvirlash olingan natijalarning mohiyatini tushuntirishda, funksional tasifini ko‘rsatishda funksiyalar maksimumi va minimumini aniqlashda imkon beradi.

Grafik tasvirlash ko‘p holda to‘g‘riburchakli koordinatalar sistemasida qo‘llaniladi. Undagi har bir nuqtalar bir-biriga bog‘lanib, hodisaning o‘tish qonuniyatini, formasini va h.k. bildiradi. Natijalar tasvirini yanada qulay holatda ko‘rsatish maqsadida: diagrammalar, nomogrammalar va sxematik shakllarda ko‘rsatilishi mumkin. Grafik tasvirlashda koordinatalar setkasi: tekis va notekis bo‘lishi mumkin. Koordinataning tekis setkasi ordinata va absissada teng shkalali bo‘lsa, notekisida bu tenglik bo‘lmaydi, ularga yarimlogarifmik, logarifmik va ehtimolli setkalar misol bo‘ladi. Grafiklar shakli bo‘yicha qisqartirilgan, kengaytirilgan va normal bo‘ladi. Hozirgi vaqtda barcha grafik tasvirlar personal kompyuterlarda maxsus dasturlar yordamida yuqori sifatli etib bajarilishi mumkin.

Leonardo Da-Vinchi aytganidek: «hech bir fan matematiklashmay takomilga yeta olmaydi». Shuning uchun ham tajriba natijalarini qayta ishlovida uning matematik – statistik tahliliga, olingan natijalar bog‘liqligini ko‘rsatuvchi formulalar (algebraik, differensial tenglama, emperik formulalar) va h.k. ishlab chiqilishiga katta e’tibor berish kerak.

Tajriba izlanishida natijalar ko‘p holda ikki kattalik statistik qator shaklida, ya’ni har bir funksiyaga y₁, y₂, . . . y_n ma’lum argument x₁, x₂, ... x_n to‘g‘ri keladi.

Ularni algebraik funksiya shaklida tasvirlash y = f (x) - emperik formulalarni keltirib chiqaradi. Bu jarayon ikki etapda: avval natijalar koordinatalar sistemasiga solinib, natijalar nuqtalari birlashtiriladi va uning shakliga qarab yaqinroq emperik formula tanlanadi, so‘ng shu formula koeffitsiyentlari hisoblab topiladi.

Ilmiy izlanish natijalarini tuzishda hisobotning asosiy qismlariga to‘g‘ri keladigan turli tahlillar olib borilishi mumkinki, bularning eng ko‘p tarqalgani dispersion va regression tahlil hisoblanadi.