Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

TOG’AY TO’QIMASI (TEXTUS CARTILAGINEUS) 
Tog`ay to`qimasi biriktiruvchi to`qimaning bir turi bo`lib, tog`ay hujayralaridan va 
hujayralararo moddadan tashkil topgan. Uning tarkibida 70-80% suv, 10-15% organik moddalar 
va 4- 7% mineral tuzlar bor. Organik moddalar asosan oqsil, lipid,. glikozaminoglikan va 
proteoglikanlardan iborat. Oqsillar ichida fibrillyar oqsillar (kollagen, elastin) va nofibrillyar 
oqsillarni farq qilish mumkin. Tog`ay to`qimasidagi glikozaminoglikan va proteoglikanlar 
asosan hujayra oraliq moddasining asosiy moddasida bo`ladi. Ular tog`ay to`qimasining fizik-
kimyoviy xossalarini (zichligini yoki turgorini) belgilaydi. 
Tog`ay to`qimasining hujayra elementlari.
Tog`ay to`qimasida 2 xil asosiy tog`ay 
hujayralari: xondrotsitlar va xondroblastlar (yoki xondroblastotsitlar) farq qilinadi. Xondrotsitlar 
oval yoki yumaloq bo`lib, hujayra yuzasida mikrovorsinkalar tu-tadi. Hujayralar hujayralararo 
moddadagi maxsus bo`shliqlarda yakka-yakka yoki to`p-to`p bo`lib joylashadn. To`p-to`p 
bo’lib-joylashgan hujayralar umumiy bo`shliqda yotib bir dona boshlang`ich hujayraning 
bo`linishi natijasida hosil bo`ladn. Bu to`p hujayralar 
izogen gruppa 
deb nomlanadi. Har bir 
hujayrada bitta yoki ikkita yadrocha tutuvchi yumaloq yadro bo`ladi. Hujayraning sitoplazmasi 
bir oz bazofil bo`lib, tor halqa shaklida yadro atrofini o`raydi. Hujayra organellari ko`p emas. 
Rivojlanayotgan tog`ay hujayralar sitoplazmasida ko`p miqdorda mitoxondriyalar, Golji 
kompleksi va endollazmatik to`r joylashadi. Tog`ay hujayralarini gistoximik usullar bilan 
o`rganilganda unda glikogen, lipidlar mavjudligini hamda bir qator fermentlarning (ishkoriy 

---

132 
fosfataza, lipaza, oksidaza) yuksak aktivligi aniqlangan. Tog`ay hujayralarining ikkinchi turi 
xondroblastlardyr. Ular tog`ay usti pardasining ostida, tog`ay to`qimasining periferiyasida 
joylashgan bo`lib, yassilashgan shaklga ega va yakka-yakka bo`lib hujayralararo moddada 
yotadi. 
Xondroblastlar xondrotsitlarga nisbatan kengroq sitoplazmaga ega bo`lib, ribonuklein 
kislotaga boy bo`lganligi sababli sitoplazmasi bazofil bo`yaladi. Elektron mikroskop ostida 
xondroblast hujayralarida endoplazmatik to`rning parallel membranalari ko`rinadi. Bu holat 
hujayraning 
yuqori 
sintetik 
faoliyatidan'darak 
beradi. 
Sitoplazmada 
glikogen 
va 
mukopolisaxaridlarning katta to`plamlari aniqlanadi. Ba’zan endoplazmatik to`r membranalari 
hujayra qobig`iga yaqinlashadi. Hujayraning bunday tuzilishi sekret ishlovchi hujayralarga xos-
dir. Xondroblastlar takomillashish natijasida xondrotsitlarga aylanadi. 
Tog`ay ustida qon tomir kapillyarlariga boy bo`lgan biriktiruvchi to`qima yotadi. Qon 
tomirlar va nerv oxirlari atrofida uzun fibroblast tipidagi hujayralar va kollagen tolalarning 
tutamlari joylashadi. Bu tuzilma tog`ay usti pardasi - 
perixondr 
(yunon. peri -oldi, chondros - 
tog`ay) deb nomlanadi. Tog`ay to`qimasining oziqlanishi, regsneratsiyasi va ba’zi bir gistoximik 
xususiyatlari tog`ay usti pardasiga bog`liq. Tog`ay usti pardasida qon tomirlari joylashgan siyrak 
tolali biriktiruvchi to`qimadan iborat tashqi qavat, o`zida xondroblastlar va ularning boshlang`ich 
hujayralari bo`lgan prexondroblastlar tutuvchi ichki qavat ajratiladi. Tog`ay usti pardasining 
bevosita ostida duksimon shaklga ega yosh xondrotsitlar joylashadi. Perixondr tog`ay 
to`qimasining o`sishida va regeneratsiyasida muhim o`rin tutadi. Bundan tashqari, tog`ayning 
hujayralararo moddasida qon tomirlar yo`qligi uchun moddalar diffuziya yo`li bilan tog`ay usti 
pardalaridagi qon tomirlardan boradi. Tog`ay usti pardasi yo`q joyda (bo`g`im tog`aylarida) oziq 
moddalar sinovial suyuqlikdan diffuziya yo`li bilan kiradi. Tog`ay hujayralararo moddasi kolloid 
bo`lgani uchun suv va tuz o`tishi osondir. Tog`ay oziqlanishining yomonlashuvi tog`ay 
hujayralararo moddasida, ayniqsa, gialin tog`ayida Ca
++
tuzlarining o`tirishiga olib keladi.