Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Hujayralararo modda.
Hujayralararo modda - tolalar va asosiy moddadan tashkil 
topgan. Gialin tog`ayda II tip kollagen (xondrin) tolalar bo`lsa, elastik tog`ayda kollagen tolalar 
bilan bir qatorda elastik tolalar ham juda ko`p. Xondrin tolalarnilg tuzilishi asl biriktiruvchi 
to`qimanichg kollagen tolalarini eslatadi. Kollagen tolalarning nur sindirish qobiliyati asosiy 
moddanikiga taxminan teng bo`lgani uchun ular oddiy yorug`lik mikroskopi ostida ko`rinmaydi. 
Hujapralarzro moddaning bo`shliq devorlariga yaqin qismlari atrofidagi hujayra-lararo 
moddadan nurni kuchli sindirish qobiliyati bilan farq qiladi. Bu qavat tog`ay hujayralariga 
kapsula bo`lib xizmat qiladi. Hujayralararo modda oqsillarga, lipidlarga, glikozaminoglikan va 
proteoglikanlarga boydir. Glikozaminoglikanlar asosan sulfatlangan bo`lib, o`z ichiga 
xondroitinsulfatlarni, 
keratin 
sulfatni 
va 
gialuron 
kislotasini 
oladi. 
Sulfatlangan 
glikozaminoglikanlar nofibrillyar oqsillar bilan birikib proteoglikanlarni hosil qiladi. Asosan 
hujayralararo moddasining tuzilishiga qarab, tog`ayning uch turi: 1) gialin (shishasimon); 2) 
elastik (to`rsimon); 3) tolali (kollagen tolali) turlari farqlanadi. 
GIALIN TOG’AY TO’QIMASI 
Gialin tog`ay ko`p uchraydigan tog`ay turidir. Embrion skeletining ko`p qismi voyaga 
yetgan organizmda esa qovurg`alarning to`sh suyagiga tutashish joyi, bo`g`imlar yuzasi va havo 
o`tkazuvchi yo`llar devori gialin tog`aydan tuzilgandir. U ko`kimtir rangi bilan farqlanadi. 
Tog`ay tashqi tomondan biriktiruvchi to`qimaning yupqa qavati - perixondr bilan 
qoplangan (79 - rasm). Tog`ayning yuqori qavatidagi xondrotsit hujayralari xondroblast 
hujayralaridan ko`p farq qilmaydi, chuqurroq savatida esa tog`ay hujayralari asta-sekin 
kattalashadi. Xondrotsitning yuzasi tekis bo`lmay elektron mikroskopda ko`rinuvchi 
mikrovorsinkalari bor (80-rasm). Bu hujayralar yadrosi yumaloq bo`lib, xromatini kamdir. 
Sitoplazmasida kontsentrik sisternalar shaklida endoplazmatik to`r joylashganligi ko`rinadi. 

---

133 
79- rasm. Gialin tog`ay. Kekirdakdan tayyorlangan. Gematoksilin-eozin bilan bo`yal- 
gan. 0b. 10. ok.10. 
1 - togay ustki pardasi; 2 - yosh tog`ay hujayralar; 3 - izogen gruppa; 4 - oraliq asosiy 
modda. 
80- rasm. Xondrotsit. O`pka bronxidagi gialin tog`ay. Elektron mikrofotogramma. 
1 - yadro; 2 - Golji zonasi; 3 - lipid tomchilari; 4 - glikogen donachalari; 5 - mitoxon-
driyalar; 7 - donador endoplazmatik to`r; 7 - sitoplazmatik tolalar; 8 - vakuola; 9 - 
hujayraning arrasimon qirrasi; 10 -kapsula sohasi; 11 - asosiy modda; 12 - qo`shni 
xondrotsitning bir qismi (Rodindan). 
Xondrotsit mitoz yo`li bilan bo`linadi. Hosil bo`lgan yangi hujayralar atrofida zich 
hujayralararo modda bo`lgani uchun ular bir-biridan uzoqlashmay izogen gruppalarni hosil 

---

134 
qiladi. Shuning uchun qari tog`aylardagi izogen gruppalar 8-10 tagacha xondrotsitlar tutadi. 
Hujayralararo moddaning holatiga ko`ra tog`ay hujayrasining shakllari turlicha bo`lishi 
mumkin. Yosh
tog`aydagi hujayralararo modda suvga va proteoglikanlarga boy, bu yerda tog`ay 
hujayralari shakli yumaloq. Qari tog`aylarda hujayralararo modda zichlashgan bo`lib, hujayralari 
odatda disk shaklini oladi. Yakka yoki izogen gruppalar atrofida yotgan hujayralararo modda 
turlicha bo`yaladi, chunki uning tarkibida oqsillar va proteoglikanlar miqdori turlicha bo`ladi. 
Hujayralararo moddaning hujayralar atrofida bevosita joylashgan, ko`p miqdorda gliko-
zaminoglikan va proteoglikanlar saqlovchi zonasi keskin bazofil bo`yaladi. Bazofil bo`yaluvchi 
moddalar izogen gruppalarni 
har 
tomondan bir tekisda o`ragani uchun ular sharsimon tanacha-
larni hosil qiladi. Yirik va qari tog`ayda bazofil tanachalar atrofida halqa singari oksifil zona 
shakllanadi, chunki yosh ulg`ayib borgan sari tog`ay hujayralarining soni va amorf moddada 
glikozaminoglikanlar miqdori kamayadi. Pirovardida hujayralararo modda bazofiliyasining 
susayishi va unda kaltsiy tuzlari o`tirishi (ohaklanish) kuzatiladi. 
Hamma gialin tog`aylar ham bir xil tuzilishga ega emas, masalan, bo`g`imlar yuzasidagi 
tog`ay perixondrga ega bo`lmaydi. Bo`g`im tog`aylarida uch zona ajratiladi. Tashqi zona mayda, 
yassilashgan, kam differensiallangan xondrotsitlardan, o`rta zona nirik, yumaloq hujayralardan, 
ichki zona esa kaltsiy tuzlari o`tirgan tog`ay moddasidan iborat.