Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

 

---

136 
TOG’AY TO`QIMASINING TARAQQIYOTI (XONDRIOGISTOGENEZ) VA 
REGENERATSIYASI 
Tog`ay to`qimasi embrion davrida mezenximadan rivojlanadi. o`lajak tog`ay to`qimasi 
hosil bo`ladigan joylarda mezenxima hujayralari ko`payib, o`simtalarini yo`qotadi va bir-biriga 
zich yetadi. Mezenximaning bu qismi 
xondrogen yoki skeletogen 
kurtak deyiladi. 
Keyingi bosqichda mezenxima hujayralari hujayralararo modda hosil qila oladigan tog`ay 
hujayralari - prexondroblast va xondroblastlarga differensiallanadi. Hujayralararo modda yangi 
hosil buladigan kollagen tolalar bilan birga tayanch vazifasini ham o`taydi. Hujayralararo 
moddaning shu davrda oksifil bo`yalishi bu hujayralar tomonidan fibrillyar oqsil ishlab 
chiqarilishiga bog`liq. Tog`ay hujayralari hujayralararo modda ishlab chiqarishni davom ettiradi 
va bir-biridan uzoqlashadi. 
Hujairalararo moddada yangi kollagen tolalarning shakllanishi amorf moddaning 
o`zgarishlari bilan bog`liq. Tog`ay hujayralarining keyingi differensiallanishi amorf moddada 
glikozaminoglikanlarning (asosan, xondroitinsulfatlarning) sintezlanishiga olib keladi. 
Xondroitinsulfatlzr nofibrillyar oqsillar bilan birikib, proteoglikanlarni hosil qiladi. Pro-
teoglikanlar amorf modda va
 
kollagen tolalarga shimiladi, natijada, kollagen tolalar oddiy 
mikroskop ostida ko`rinmaydigan bo`lib qoladi. 
Yosh tog`ayning hujayralari mitotik bo`linishda davom etib, yangi-yangi hujayralarni 
hosil qiladi. Bu hujayralar izogen gruppalarni vujudga keltiradi. Bu jarayon tog`ayning ichki ta-
rafdan o`sishini belgilaydi. Intussustseptsion yoki interstitsial (lat. intus-ichki, suscipio - ishtirok) 
o`sish go`daklik davrida va yosh bolalarda kuzatiladi. 
Skeletogen kurtakni o`rab turgan mezenxima hujayralari ham ko`payishda davom etadi 
va hujayralararo modda hosil qiladi. Natijada, skeletogen kurtak bu hujayralar hisobiga ham 
kengayadi. Tog`ayning bu usulda o`sishini 
appozitsion 
(latincha appositi - tashqi tarafdan) o`sish 
deyiladi. Tog`ay kurtakni qoplab turgai mezenxima hujayralari zichlashadi va tog`ay usti 
pardasini hosil qiladn. Tog`ay o`sishining oxirgi bosqichida to`qimaning o`sishi va unnng oziq 
biLan ta’minoti orasida tafovut ro`y beradi. Tog`ay markazidagi hujayralar ko`payishdan 
to`xtaydi. Proteoglikanlar esa oksifil bo`yaluvchi oddiy oqsil - albuminga aylanadi. Qari 
kishilarda va kasallarda tog`ay hujayra oralits moddasiga kaltsiy tuzlari o`tirishi natijasida 
asbestli distrofiya hosil bo`ladi. Ba’zi hollarda (kuchli rivojlangan distrofiyada) tog`ay ichnga 
qon tomirlar o`sib kirib, tog`ay to`qimasining suyak to`qimasiga aylanishi kuzatiladi. 
Turli ta’sirlar natijasida jarohatlangan tog`ay regeneratsiya qobiliyatiga ega. Tog`ay 
regeneratsiyasida perixondrda joylashgan hujayralar muhim o`rin tutadi. Bu hujayralar tog`ap 
hujayralariga aylanadi, ular orasida esa tog`ayning hujayralararo moddasi shakllanib, 
jarohatlangan tog`ay tiklanadi.