Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Lizosomalar.
Differensial sentrifugalash metodi bilan mitoxondriya va mikrosomalar 
orasida alohida zarrachalar va ularning to`plamlari tafovut qilinadi. Bu zarrachalar - belgiyalik 
bioximik De Dyuv tomonidan ochilgan bo`lib 
lizosoma 
(yunon. lysis - eritish, soma - tana) deb 
ataladi. Ular kislotali sharoitda ta’sir etuvchi gidrolitik fermentlarga boy. Lizosomalar sut 
emizuvchilarda, qushlar, amfibiylarda va boshqa hayvon va odam organizmi hujayralarida 
topilgan. 
Elektron mikroskop ostida zarrachalar kattaligi o`rtacha - 0,4 mkm bo`lib, dumaloq 
shaklga ega. Bu tanachalar bir konturli, qalinligi 8 nm keladigan qobiq bilan o`ralgan. 
Lizosomalar moddasi turli xil tabiatli bo`lib, ko`pincha, qoramtir ko`rinishga ega. Lizosomalar 
qobig`i buzilganda gidrolitik fermentlar ajraladi. Lizosomalarda hozirgi davrgacha 40 dan ortiq 
ferment (kislotali fosfataza, kislotali ribonukleaza, arilsulfataza, beta-glyukuronidaza, beta-
galaktozidaza, katepsin va boshqalar) aniqlangan. Lekin lizosomalarda lipidlarni (xususan, 
fosfolipidni) erituvchi fermentlar bo`lmaydi. Shuning uchun lizosomalarda parchalangan 
moddalardan (fosfolipidlardan) tashkil topgan miyelinsimon struktura qoladi. 
Lizosomalarning asosiy fiziologik faoliyati uning hujayra ichida moddalarni hazm 
qilishdagi rolidir. Bu xulosa fagotsitoz qiluvchi hujayralarda lizosomalarning ko`p bo`lishi bilan 
tasdiqlanadi. Birlamchi va ikkilamchi lizosomalar farqlanadi. 
Birlamchi lizosomalarga 
Golji kompleksi atrofida joylashuvchi va kislotali gidrolizlarga 
mo`l mayda vezikulalar (yig`uvchi granula) kiradi. Birlamchi lizosomalar ichida hali hech 
qanday parchalanayotgan moddalar yo`q. 
Ikkilamchi lizosomalar 
fagotsitoz va pinotsitoz jarayonida hujayraga tushgan 
moddalarning birlamchi lizosomalar bilan birlashuvi natijasida hosil bo`luvchi lizosomalardir 
(16-rasm). 
16-rasm. Lizosomalar. Hujayra ichida modda parchalanishining elektron mikroskopik 
sxemasi. 
1-Endoplazmatik to`r; 2- yig`uvchi granula; 3 -autofagiya qiluvchi vakuola; 4- 
endotsitoz; 5-fagosoma; 6-lizosoma; 7-hazm qiluvchi vakuola; 8-qoldiq tanacha; 9-
chiqarish (I. V. Almazov va L. S. Sutulovdan, 1978). 
Ikkilamchi 
lizosomalarning 
ikki 
turi 
farqlanadi: 
a) 
fagolizosomalar 
yoki 
geterofagosomalar. Bu lizosomalar fagotsitoz jarayonida hujayraga tushgan moddalarni 
birlamchi lizosomalar bilan qo`shilishidan hosil bo`ladi; b) autofagosomalar birlamchi 
lizosomalarni nobud bo`layotgan mitoxondriya, ribosoma, endoplazmatik to`r komponentlarini 
va ba’zi boshqa tuzilmalarni qamrab olishi hisobiga hosil bo`ladi. 
Qoldiq tanachalar 
yoki 
telolizosomalar. 
Gidrolitik parchalanish natijasida ba’zi 

---

33 
moddalar oxirigacha parchalanmaydi va lizosoma ichida parchalanmagan moddalar yig`iladi. Bu 
lizosomalarni 
qoldiq tanacha 
deb yuritiladi. Qoldiq tanachalar qavatli tuzilmalarni hosil qilishi 
mumkin. Ba’zan qoldiq tanacha ichida pigmentlar yig`ilishi mumkin. Qari odamlarda miya nerv 
hujayralarida, jigarda va mushak to`qimalarida qarilik pigmenti «lipofustsin» to`planadi. 
Lizosomalarning hosil bo`lishi Golji kompleksi bilan bog`liq. Birlamchi lizosomalar 
mayda pufakchalar yoki zich tanalar shaklida Golji sisternalari atrofida joylashadi. Kislotali 
fosfatazaning Golji kompleksida bo`lishi lizosomalarning hosil bo`lishida Golji kompleksining 
roli borligini ko`rsatadi. Lizosoma fermentlari esa endoplazmatik to`rda sintez bo`ladi. 
Lizosomalar takomilining boshqa manbai plazmatik membrana xisoblanadi. Bu membranadan 
pinotsitoz va hazm vakuolalari hosil bo`ladi. Ana shu vakuolalar, birlamchi lizosomalar bilan 
birlashadi. Bu holatni hujayraga har xil yot moddalar - xren peroksidazasi, kolloid oltin va 
boshqa moddalar kiritilib tekshirilgan eksperimentlarda ko`rish mumkin. 
Har xil patologik jarayonlarda lizosoma fermentlari sintezining buzilishi, birlamchi 
lizosomalar rivojlanishining kuchayishi yoki susayishi ular membranasining erishi va 
gidrolizlarning sitoplazmaga chiqishi kuzatiladi.