Ilm ziyo zakovat

 
 
 
 
 

---

169 
10.3 Iqtisodiyotga davlat aralashuvining shakllari va usullari 
Davlatning mamlakat iqtisodiy hayotidagi o‛rni uning funktsiyalari orqali 
namoyon bo‛ladi. Davlatning iqtisodiy funktsiyalari juda ko‛p va ular xilma-
xildir. Eng muhimlarini ko‛rib chiqaylik: 
1.Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati 
Bozorning o‛zini o‛zi boshqarish tizimiga davlat aralashuvining navbatdagi 
muhim sababi bu raqobat, kapitalning kontsentratsiyasi va markazlashish 
qonunlaridan kelib chiqqan holda bozorning monopoliyalashuvining muqarrar 
tendentsiyasidir. Monopollashtirish oqibatlarining noaniqligi, bir tomondan, 
narxlarning oshishi, xarajatlar, ishlab chiqarish hajmining pasayishi, resurslar 
va daromadlarning mantiqsiz taqsimlanishi, ba’zi hollarda ilmiy-texnik 
taraqqiyotga qarshi immunitet bo‛lsa, boshqa tomondan, iqtisodiy tejamkorlik, 
ilmiy tadqiqotlarga qiziqish va ikkinchisining moliyaviy imkoniyatlari, 
monopoliyalar faoliyatini baholash qobiliyati tufayli xarajatlarni kamaytirish 
hisoblanadi. Monopoliya iqtisodiy tizim uchun vayronagarchilik darajasida 
bo‛lib, u raqobatni rivojlantirish, yangi korxonalar yaratishda ko‛maklashish, 
ochiq iqtisodiyot siyosatini amalga oshirish orqali monopol faoliyatni (narxlarni 
tartibga solish, firmalarning bo‛linishi) qonunchilikda cheklash va bostirish 
orqali davlat ta’siri obyektiga aylanadi. 
Monopol hokimiyatning ijtimoiy xarajatlari davlatni monopoliyalar 
faoliyatini tartibga solishga majbur qiladi. 
Monopoliyaga qarshi siyosat - bu firmalarning monopol hokimiyatini 
cheklash orqali raqobatni kuchaytirish va himoya qilishga qaratilgan chora-
tadbirlar tizimi. 
Monopoliyaga qarshi davlat siyosatining asosiy yo‛nalishlari qatoriga 
quyidagilar kiradi: 
- to‛g‛ridan-to‛g‛ri narxlarni tartibga solish. Monopolist mahsulotlariga 
davlat tomonidan ruxsat etilgan maksimal narxlarning belgilanishi bozor talabi 
egri chizig‛ining o‛zgarishiga olib keladi. 
- monopoliyaga qarshi davlat tomonidan tartibga solishning yana bir shakli 
bu soliqqa tortishdir. Monopoliyalar bo‛yicha mavjud bo‛lgan barcha 
soliqlarning batafsil tavsifiga o‛tmasdan, monopol firma xatti-harakatlariga ikki 
turdagi soliqlarning ta’sirini ko‛rib chiqamiz: 
a) tovar bo‛yicha, mahsulot ishlab chiqarish birligiga to‛g‛ri keladigan 
stavka orqali, umumiy miqdor esa mahsulot ishlab chiqarish hajmi bilan 
belgilanadi; 
b) emissiya bo‛yicha, ishlab chiqarish hajmidan qat’i nazar, bir martalik 
yig‛im orqali belgilanad;. 
- tabiiy monopoliyalarni tartibga solish. 

---

170 
- raqobatni qo‛llab-quvvatlash. 
Raqobat sharoitida ko‛plab xaridorlar va sotuvchilarning talab va taklif 
qarorlari bozor narxlarini belgilaydi. Bu shuni anglatadiki, individual ishlab 
chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib beruvchilar faqat xaridorlarning 
xohishlariga moslasha oladilar. Faqat bozor tizimi irodasiga bo‛ysungan 
raqobatdosh ishlab chiqaruvchilar foyda olishlari va o‛z pozitsiyalarini 
mustahkamlashlari mumkin; bozor qonunlarini buzganlarning ko‛pini zarar va 
oxir-oqibat bankrotlik kutadi. Raqobat sharoitida xaridorlar egasi, bozor 
ularning agenti, korxonalar esa ularning xizmatkori. 
- raqobatni himoya qilish (monopoliyaga qarshi siyosat). 
Raqobat bozor iqtisodiyotining unsurlaridan biridir. Ammo bozor sharoitida 
u monopoliyaga aylanib, bozor mexanizmi u bilan kurashishga qodir emas.
Bozor monopoliyalashuvining oqibatlari iqtisodiy rivojlanishdagi pasayish va 
turg‛unlikdir. Shu sababli, davlat XIX asr oxiridan boshlab AQShda 1890 yilda 
qabul qilingan (Sherman qonuni) xususiy monopoliyaga qarshi kurashni 
boshladi. 
Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati yirik ishlab chiqarishga qarshi 
emas, balki o‛z faoliyatida raqobat kurashini xom ashyo, materiallar va ularni 
amalga oshirish kanallarini olib qo‛yib yo‛q qiladiganlarga qarshi qaratilgan. 
Bozorni taqsimlash va monopol narxlarni belgilash bo‛yicha shartnomalar 
tuzish va boshqalar. 
Monopoliyaga qarshi siyosat quyidagi cheklovlarni nazarda tutadi: 
- bozorni aniq monopollashtirish (biron bir korporatsiya o‛z mahsulotining 
60 foizidan ko‛prog‛ini bozorga sotish va 40-50 foizdan ko‛prog‛ini 
kontsentratsiya qilish huquqiga ega emas). 
- narxlarni belgilash (bir nechta kompaniyalar tomonidan ishlab chiqarish va 
sotish narxlari va hajmlarini belgilash bo‛yicha kelishilgan harakatlar 
taqiqlanadi va boshqa korporatsiyalar aktsiyalarining ma’lum bir qismidan 
ko‛prog‛iga egalik qila olmaydi: 
- kompaniyalarning birlashishi taqiqlanadi, buning natijasida raqobatni yo‛q 
qiladigan yangi kompaniya tuziladi; 
- bir-biriga aralashgan direktsiyalar taqiqlanadi ( ikkita raqobatchi 
kompaniya direktorlar kengashining a’zosi bo‛la olmaydi); 
- narxlarni kamsitish taqiqlanadi (tovarlar hammaga bir xil narxlarda 
sotilishi kerak); 
- bog‛langan shartnomalar taqiqlanadi (har qanday mahsulotni sotuvchisi 
boshqa mahsulotni sotib olishni sotib olish shartiga aylantirmasligi kerak); 

---

171 
- eksklyuziv shartnomalar taqiqlanadi: unda ishlab chiqaruvchidan mahsulot 
sotib olgan chakana savdo raqobatchisidan shunga o‛xshash mahsulotni sotib 
olmasligi shart. 
Raqobat muhitini yaxshilash, tadbirkorlikni qo‛llab quvvatlash maqsadida 
davlat mulki xususiylashtiriladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish Davlat Mulk qo‛mitasi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda 
davlat mulkini bevosita bitta xaridorga sotish, investitsiya kitritish 
majburiyatini olib bepul tassarrufiga berish, bosqichma bosqich bahosini 
tushirib sotish, aktsionerlashtirish kabi usullar qo‛llaniladi.
Agar respublikamizda xususiylashtirishning dastlabki bosqichida uy joy 
fondi, savdo va maishiy xizmat obyektlari va mahalliy sanort korxonalari 
xususiy shaxslarga sotilgan bo‛lsa, keyingi bosqichda o‛rta va yirikroq 
korxonalarni aktsionerlashtirish yo‛li bilan davlat tasarrufidan chiqarishga 
kirishildi.
Tadbirkorlikni rivojlantirishni davlat tomonidan qo‛llab quvvatlash, 
shuningdek ularning huquqlarini himoya qilish orqali ham amalga oshiriladi. 
O‛zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 5 oktyabrda imzolangan 
“Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini 
takomillashtirish chora tadbirlari to‛g‛risida”gi Farmoni nazorat qiluvchi 
organlarning tadbirkorlik subyektlari faoliyatiga aralashuvini cheklash, ularning 
huquqlarini davlat tomonidan qonuniy kafolatlashni kuchaytirishga bir misol 
bo‛ladi.
 
O‛zbekistonda monopoliyaga qarshi siyosat 6.01.2012 yildagi “Raqobat 
to‛g‛risida”gi qonun asosida amalga oshiriladi.