Ilm ziyo zakovat

Neoklassik, 
neoliberal, 
neokonservativ 
yo‛nalish 
nazariyalari
(monetarizm, ratsional kutishlar nazariyasi, “taklif iqtisodiyoti” nazariyasi va 
boshqalar) davlatning jamiyatning iqtisodiy hayotiga aralashuvi zarurligini tan 
oladi, ammo uni minimal darajaga tushirib, davlat ta’sirining bilvosita (egri) 
usullariga keng e’tibor qaratadi.
Monetaristlarning neoklassik nazariyasi
. Neokonservativ modelning 
nazariy asosini iqtisodiy fikrning neoklassik yo‛nalishi kontseptsiyasi tashkil 
etdi (Irving Fisher, Milton Fridman). Davlat tomonidan tartibga solinadigan 
modelni o‛zgartirish talab orqali takror ishlab chiqarishga ta’sir qilishdan voz 
kechishi va uning o‛rniga taklifga bilvosita ta’sir choralarini qo‛llashdan iborat 
edi. 
Ratsional kutishlar nazariyasi - bu iqtisodiyotni barqarorlashtirish bo‛yicha 
hukumat choralari samarasiz ekanligini ta’kidlaydigan neoklassik nazariyadir.
Buning sababi tadbirkorlik subyektlari (tadbirkorlar, iste’molchilar, yollangan 
ishchilar) axborotni qabul qilish va tahlil qilish orqali, davlatning iqtisodiy 
siyosatida yuzaga kelishi mumkin bo‛lgan oqibatlarini tushunadilar va o‛zlari 
uchun maqbul qarorlarni qabul qilishadi (ularning farovonligini maksimal 
darajada oshiradigan yechimlar). 
“Taklif iqtisodiyoti” nazariyasi neoliberal iqtisodiy nazariya bo‛lib, u 
Keynschilikdan farqli o‛laroq taklifni rag‛batlantirishga yordam beradi, 
shuningdek ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, soliqlarni kamaytirish, 
investitsion tadbirkorlikni rag‛batlantirish, ijtimoiy nafaqalarni kamaytirish va 
h.k.lar asosida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi. 
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning obyektiv imkoniyati 
ma’lum bir iqtisodiy rivojlanish darajasiga, ishlab chiqarish va kapitalning 
kontsentratsiyasiga erishish bilan paydo bo‛ladi.
Ma’lumki, bozor ko‛p narsani hal qila oladi: ishlab chiqaruvchilar va 
iste’molchilarning manfaatlarini bir-biriga bog‛lab, bir-biriga e’tiborini qaratib, 
kelishgan holda harakat qilishga majbur qiladi va bu tabiiy ravishda sodir 

---

165 
bo‛ladi. Faqat tovarlarni sotadiganlar uchun xaridorlarning to‛lov qobiliyatini 
qondirish foydali bo‛ladi. 
Bozor mexanizmi, shuningdek, fan va texnika yutuqlarini rivojlantirishni, 
xarajatlarni kamaytirishni, sifatni yaxshilashni va tovar va xizmatlar sonining 
doimiy o‛sishini rag‛batlantiradi. Bu narxlarni sarmoyalar va resurslarni qaerga 
yo‛naltirishni ko‛rsatadigan va ularni samarali taqsimlashni kafolatlaydigan 
axborot tizimiga aylantiradi. Shu bilan birga, bozor kerakli darajada ishlashga 
qodir bo‛lmaganlarni shafqatsiz rad etadi. 
Bunday vaziyatda davlat ishlamayapti degan fikr tug‛uladimi? Bunday 
emas. Erkin raqobatning mavhum sharoitida ham, davlat ishtirokisiz hal qilib 
bo‛lmaydigan muammolar mavjud. Bu qanday muammolar? 
Birinchidan
, erkin tadbirkorlik tizimi iqtisodiyotni zarur miqdordagi pul 
bilan ta’minlay olmaydi (so‛m, rubl, dollar, evro.). Zamonaviy sharoitda faqat 
davlat pul chiqaradi va yaqin kelajakda ushbu masala bo‛yicha o‛z 
pozitsiyalaridan voz kechmaydi. 
Ikkinchidan
, yuqorida aytib o‛tilganidek, bozor faqat to‛lovga qodir 
ehtiyojga javob beradi. Ammo aniq pul o‛lchoviga ega bo‛lmagan ehtiyojlar 
haqida nima deyish mumkin? Iqtisodiyotda bunday ehtiyojlarni qondiradigan 
tovarlar va xizmatlar ijtimoiy ne’matlar. Ijtimoiy ne’matlar individual 
foydalaniladigan 
ne’matlardan 
quyidagicha 
farq 
qiladi: 
individual 
foydalaniladigan ne’matlar bo‛linadi, ya’ni ular muvozanatli bozor narxini 
to‛laydigan tomonidan qabul qilinadi. Ijtimoiy ne’matlar bo‛linmaydi va 
individual xaridorlarga sotilishi mumkin emas. Masalan, milliy mudofaa, 
huquqni muhofaza qilish, ko‛cha yoritgichlari, ilm-fan asoslari va boshqalar. 
Ijtimoiy ne’matlardan hech qanday ishlab chiqarish xarajatlarisiz bahramand 
bo‛lish mumkin. Ammo ular qandaydir tarzda to‛lanishi kerak. Aytaylik, davlat 
ijtimoiy 
ne’matlarni 
moliyalashtirish 
miqdorini, 
byudjet 
xarajatlari 
miqdoribilan aniqlaydi. Uni iste’molchilar o‛rtasida qanday tarqatish mumkin?
Buning uchun kimdan va qancha pul olish kerak? Davlat narxlarni o‛zi 
belgilaydi, soliq to‛lovchilar esa to‛laydilar. 
Soliqlar miqdori to‛g‛risida savol tug‛iladi. Ko‛rinib turibdiki, odamlar 
ushbu imtiyozlarning barchasini teng darajada olishlari mumkinva keyin ular 
ham xuddi shunday to‛lashlari kerak, ya’ni yagona soliq stavkasi bo‛lishi kerak. 
Ammo bu holda, kam daromadli odamlar zarar ko‛radi, chunki ular ko‛proq 
yo‛qotishlarga duch kelishadi. Aslida qanday bo‛lishi kerak? Ehtimol, 
boylardan ko‛proq, kambag‛allardan kamroq olish adolatli bo‛lishi mumkin.Bu 
erda biz soliq solishning progressiv ko‛lami haqida gapiramiz, uning yordamida 
daromadni taqsimlashdagi tengsizlikni u yoki bu darajada olib tashlash 
mumkin. Bunday tizim ko‛plab mamlakatlarda mavjud va u o‛zini oqlaydi. 

---

166 
Uchinchidan
, tashqi ta’sir deb ataladigan narsalarni davlat tomonidan 
tartibga solish zarur. Bozorda atrof-muhitni muhofaza qilishning iqtisodiy 
mexanizmi mavjud emas: masalan, kimyo korxonalari va go‛shtni qayta ishlash 
zavodlari ixtiyoriy ravishda tozalash inshootlarini qurmaydilar, balki 
chiqindilarini yaqin atrofdan oqib o‛tadigan daryolarga yuvadilar, natijada 
suvdagi jonzotlar qiriladi, baliqchilar va cho‛miluvchilar azoblanadi. 
Bunday hollarda davlat nima qiladi? Ushbu muammolarni qonunchilik 
vositalari bilan tartibga solishga, korxonalarni tozalash inshootlarini qurishga 
majburlashga yoki bunday korxonalardan yuqori soliqlarni undirishga harakat 
qiladi. Zamonaviy sharoitda davlat yuqoridagi barcha funktsiyalarni bajaradi, 
ammo bundan tashqari, sof bozor taqsimoti ishlab chiqarish vositalarining 
mavjudligidan qat’i nazar, farovonlik standartini ta’minlaydigan daromad olish 
huquqini umuman kafolatlamaydi. 
Bozor mexanizmi ilm-fan va texnologiya sohasidagi strategik yutuqlarni, 
iqtisodiyotning chuqur tarkibiy o‛zgarishlarini mustaqil ravishda ta’minlay 
olmasligi, uzoq muddatli qoplash muddatlari, yuqori tavakkalchilik darajasi va 
kelajakdagi rentabellik darajasining noaniqligi bilan katta hajmdagi 
investitsiyalarni amalga oshira olmasligi bilan ham davlat tomonidan tartibga 
solish zarurati kelib chiqadi. Bunday vaziyatlarda davlat biznesga yordamga 
keladi. Uning ishtiroki ilmiy-texnik taraqqiyotni, investitsiya va tarkibiy 
siyosatni rag‛batlantirishda, ayniqsa uzoq muddatli xorijiy investitsiyalar 
rejalashtirilganida namoyon bo‛ladi. 
Va nihoyat, bozor iqtisodiyoti monopoliya, inflyatsiya va ishbilarmonlik 
faoliyatini pasayish kabi iqtisodiy kasalliklarga qarshi ichki immunitetga ega 
emas. 
Yuqoridagilar, davlatning sof raqobat tizimiga aralashuvining maksimal 
chegaralaridir. Agar ushbu chegara kengaysa, unda bozor jarayonlari 
deformatsiyalanadi, ishlab chiqarish samaradorligi pasayadi va iqtisodiyotni 
davlat tasarrufidan chiqarish zarurati paydo bo‛ladi. 
Bozor sharoitida davlatning o‛rni haqidagi turli xil tushunchalarga 
asoslangan mamlakatlarning iqtisodiy siyosati iqtisodiyotni ko‛tarilishga, 
so‛ngra turli davrlarda va har xil sharoitlarda tanazzulga olib keladi. Tabiiyki, 
inqiroz vaqtida qo‛llanilgan iqtisodiy siyosat tanqid qilinadi va iqtisodiyotni 
davlat tasarrufidan chiqarish zarurati tug‛iladi. 
Haqiqatdan ham, bozor iqtisodiyot oldida turgan muammolarni engishga 
qodir emas. 
Bozor mexanizmining afzalliklari ham, kamchiliklari ham mavjud. 
Uning afzalliklari quyidagilarni o‛z ichiga oladi: 

---

167 
- iqtisodiy demokratiya - iste’molchilar va xaridorlarning tanlov erkinligi va 
harakatlari (ular qaror qabul qilishda, bitimlar tuzishda mustaqil); 
- resurslarni samarali taqsimlash; 
- egiluvchanlik, o‛zgaruvchan sharoitlarga yuqori moslashuvchanlik, har xil 
ehtiyojlarni qondirish, tovar va xizmatlar sifatini oshirish, muvozanatsizliklarni 
tezda to‛g‛irlash qobiliyati.