|
3. Daromad va moddiy boyliklarni qayta taqsimlash
.
Yordam dasturlari bo‛yicha mablag‛larni taqsimlash uchta yo‛nalishda
amalga oshiriladi:
- birinchi yo‛nalish, aholi tomonidan olinadigan daromadlarning bir qismi
mehnatga bog‛liqligi, lekin shu bilan birga qondirilgan ehtiyojlar hajmi hisobga
olinishi bilan tavsiflanadi;
- ikkinchi yo‛nalish shundaki, amalga oshirilgan to‛lovlar ushbu xodimning
ishi bilan hech qanday aloqasi yo‛qligi , lekin ehtiyojlarning hajmi hisobga
olinishi va bu to‛lovlarni qondirish uchun yo‛naltirilganligi bilan tavsiflanadi.
Ushbu to‛lovlar ko‛p bolali ishchilarga, yolg‛iz onalarga, ixtisoslashtirilgan
davolanish uchun bolalar nafaqalarini, bolalar muassasalarida, maktab-
internatlarda bolalarni boqish uchun davlat subsidiyalarini o‛z ichiga oladi.
173
Ushbu subsidiyaning miqdori bolalar soniga va ota-onalarning daromad
darajasiga bog‛liq;
- uchinchi yo‛nalishning o‛ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularning
asosiy qismi imtiyozlar va xizmatlar ko‛rinishida harakat qilib, noishlab
chiqarish sohasining tegishli muassasalari orqali bevosita aholiga natura
shaklida keladi.
Yordam dasturlari orqali to‛lovlar mehnat jarayonining o‛ziga bog‛liq
bo‛lmagan sabablar tufayli kelib chiqadigan daromadlar darajasidagi farqlarni
kamaytirishga, shuningdek, mehnat qobiliyatini shakllantirish, shaxsiy
rivojlanish, ko‛proq narsalarga erishish vazifalari nuqtai nazaridan eng muhim
bo‛lgan bir qator ehtiyojlarni qondirishga yordam berish uchun mo‛ljallangan
ya’ni, yuqori ta’lim va madaniy darajalar, arzon sog‛liqni saqlash, pensiya
ta’minoti va boshqalarga.
10.4 Iqtisodiyotga davlat aralashuvining chegaralari
Makroiqtisodiy tartibga solishning asosiy sabablari nimalardan iborat?
1. Avvalo, davlatning bozor muhitini saqlash va qo‛llab-quvvatlashdagi
o‛rnini tan olinishi kerak. Aynan davlat huquqiy tartibga solish orqali asosiy
iqtisodiy subyektlarning “o‛yin qoidalari”ning o‛rnatilishi va ularga rioya
qilinishini ta’minlaydi, mulkdorlarning huquqlarini qonunchilik bilan belgilaydi
va himoya qiladi, iqtisodiyotdagi raqobat tamoyillarini saqlashga hissa
qo‛shadi, adolatsiz raqobat shakllarini taqib qiladi, iqtisodiy faoliyatning
ko‛plab jihatlarini tartibga soladi va hokazo.
2. Davlat pul tizimining normal ishlashini ta’minlaydi, bu standartni rad
etish sharoitida ayniqsa muhimdir. Bir qarashda, huquqiy tartibga solishda
mavjud bo‛lgan majburlash elementlari bozor iqtisodiyotining asosi
hisoblangan, amalga oshirish erkinligi va xususiy manfaatlarning ustuvorligini
cheklaganday ko‛rinadi. y Aslida, majburlash tranzaksiya xarajatlarini
kamaytirishning bir usulidir. y bunday majburlash davlat tomonidan barcha
yirik iqtisodiy subyektlar va umuman jamiyat manfaatlari uchun amalga
oshiriladi. Ammo o‛z navbatida, agar davlat boshqaruvi xarajatlari tranzaksiya
xarajatlaridan yuqori bo‛lib chiqsa, bu davlatning tegishli sohalarni tark etishiga
sabab bo‛ladi.
3. Iqtisodiyotga davlat aralashuvining yana bir asosli sababi bu ijtimoiy
mahsulotlarini
ishlab
chiqarish
zarurati.
Ushbu
xususiyatlar
to‛liq
qo‛llaniladigan sof ijtimoiy ne’matlarga milliy mudofaa, dengiz chiroqlari
xizmatlari, ko‛cha yoritgichlari va hokazolarni kiritish mumkin. Ba’zi tovarlar
eksklyuzivlik (istisno) va raqobatbardoshlik xususiyatlarining qisman yo‛qligi
bilan ajralib turadi - bular (kvazi ijtimoiy) ne’matlar: jamoat tartibi, jamoat
174
bog‛lari, yo‛llar va boshqalardir. Ba’zan bu imtiyozlar ta’lim, tibbiyot va
madaniyatni o‛z ichiga oladi. O‛z xususiyatlariga ko‛ra, ijtimoiy ne’matlar
davlat tomonidan yoki davlatning pudratchilari bo‛lgan firmalar tomonidan
ishlab chiqariladi va bepul foydalanish uchun byudjet mablag‛lari hisobidan
ta’minlanadi. Shu bilan birga, tovarlarni ishlab chiqarish hajmini va
resurslarning tegishli xarajatlarini aniqlash juda qiyin muammo bo‛lib,
muvozanat hajmi va narxlarni aniqlashning an’anaviy bozor mexanizmi bu
yerda ishlamaydi.
4. Iqtisodiyotni baynalmilallashtirishni kuchaytirish davlatning yana bir
makroiqtisodiy vazifani - mamlakatning to‛lov balansining muvozanatini
keltirib chiqaradi. To‛lov balansidagi defitsit ko‛plab noqulay vaziyatlarni
vujudga keltirishi, milliy iqtisodiyotning ahvolini yomonlashtirishi, tashqi
dunyoga bog‛liqligini kuchaytirishi va murakkab va og‛riqli makroiqtisodiy
tuzatishlarni talab qilishi mumkin. Shuning uchun davlat bir qator hollarda
tashqi iqtisodiy siyosatning favqulodda choralariga murojaat qilgan holda
mamlakat to‛lovlarini qisqa va uzoq muddatli muvozanatlash uchun u yoki bu
siyosatni olib boradi.
5. Ijtimoiy taraqqiyotning asosi sifatida iqtisodiy o‛sishni rag‛batlantirish
zarurati iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yana bir mumkin
bo‛lgan sababidir.
Makroiqtisodiy tartibga solishning yuqoridagi sabablari aslida ularning
mumkin bo‛lgan maqsadlarini belgilaydi va bu maqsadlar nafaqat to‛ldiruvchi,
balki qarama-qarshi ham bo‛lishi mumkin. Bitta maqsadga erishish,
iqtisodiyotning boshqa bir yo‛nalishdagi ahvoli yomonlashishi bilan birga
keladi, masalan, to‛liq bandlikni ta’minlash uchun inflyatsiya ko‛tarilishi
mumkin va aksincha, inflyatsiyaga qarshi kurash bir muncha vaqt iqtisodiy
o‛sishni unutishni talab qiladi va hokazo. Ushbu o‛ziga xos holat iqtisodiy
adabiyotda juda aniq – sehrli to‛rtburchak nomiga ega bo‛ldi. Ushbu
to‛rtburchakning “burchaklari” quyidagilardir: narxlar barqarorligi, aholining
samarali to‛liq ish bilan ta’minlanishi, to‛lov balansi va iqtisodiy o‛sish.
Bularning barchasi, albatta, davlat tomonidan iqtisodiyotni samarali tartibga
solishni murakkablashtiradi, chunki bu ustuvor maqsadlar va ma’lum
qurbonliklarni talab qiladi.
6. Davlat tomonidan tartibga solishning pirovard maqsadi - ijtimoiy-
iqtisodiy tizim samaradorligini va fuqarolar farovonligini oshirishga
ko‛maklashishni ta’kidlash kerak.
Jahon amaliyoti shuni ko‛rsatadiki, davlat tomonidan tartibga solish
tizimlari juda ko‛p va har bir mamlakatda ular o‛ziga xos xususiyatlarga ega
175
bo‛lib, ular ham milliy, ham taraqqiyotning ma’lum bir tarixiy bosqichining
xususiyatlarini aks ettiradi.
Odamlarning farovonligi, davlatning o‛zi taqdiri, mamlakat jahon bozorida
o‛z o‛rnini egallashi va mustahkamlashi davlat o‛z vazifalarini qanday
bajarishiga bog‛liq. Kambag‛allar, nogironlar, nafaqaxo‛rlar, yosh bolalar va
boshqalarni davlat tomonidan ijtimoiy qo‛llab-quvvatlash ham juda muhimdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
