Ikkinchi jahon urushi

Kuch va texnikalar	1-2-3 va 4- (61-armiyasiz) Ukraina frontlari	"Yug" va "A" (A armiyasiz 4-havo floti)
Kuchlar munosabat
Maxsus tarkib (ming kishi ) qurol va minomyot bank va Sau (shturm quroli) samolyotlar	2230 22654 2015 2600	1760 16800 2200 1460	l,2;l 1,7:1 1:1,1 1,8:1

Bu jadval orqali O’ng qirg’oq Ukrainaga hujum dushmandan ustunlik orqali boshlanganini ko’rimiz mumkin.

SSSR qo’shinlarining O’ng qirg’oq Ukrainnaga hujumini Jitomir- Berdichevaga 1-Ukraina fronti hujum operastiyasi boshlab berdi. 24 dekabrda 1-Ukraina fronti kuchlari Kievga xavf solayotgan 4-armiyaga hujumga o’tishdi- Umumiy yo’nalishdagi asosiy zarbani Berdechiv Jmerinka yo’nalishida 3 ta umumiy va 2 ta tank armiyalari bo’lishgan.

Hujum dushman kuchlari uchun kutilmagan bo’ldi. Ular sovet qo’shinlari tinimsiz janglar paytida bunday kuchli tashkil qilishlarini kutmagandilar. Hujumning kutilmaganda bo’lishi uning omadli kechishini ta’minlagan edi. Umumiy qo’shin armiyasi-1-gvardiya General A.A Grechko 18-General K.N Lisemidze va 38-armiya K.S Moskalenko Generalligidagi qo’shinlari arteleriya va S.A Krovski qo’mondonligidagi havo qo’shinlarining kuchli qo’llab-quvvatlashlarida, dushman himoyasini yorib o’tishdi! General M.E Katukov qo’mondonligidagi 1-tank armiyasi va General G. S. Ribalko boshchiligidagi gvardiya qo’shinlari ishga solinishi hujumdagi omadni rivojlantirdi.

25-28 deabrda frontning boshqa qo’shinlari ham hujumga o’tishdi. General N. P. Puxov boshchiligidagi 13-armiya Sarni va Ravno shaharlariga zarba berishdi. General I.D Chernyaxovskiyning 60-armiyasi esa Shpetovkaga, 40-armiya General F.F Jmochenko va 27-armiya General S.G Trafiminko boshchiligidagi qo’shinlar Belыy Sterkov (ok cherkov) umumlashib yo’nalishida zarba berishdi. 40-armiya safida sovet qo’shinlari bilan elkama-elka General L.Svobodi boshchiligida 1- Chexoslovakiya piyoda brigadasi jang olib bordi.

30-dekabrda 1-Ukraina fronti Jitomir, Berdichev, Belыy Sterkov shaharlarida janglar olib borib dushman himoyasini 300 km chekintirib o’zlari front bo’ylab 100 km harakatlanishdi. Kiev yo’nalishidagi dushman qo’shinlari 10 kun davomida og’ir janglarda qo’lga kiritib barcha hududlar ozod qilingan edi. Jitomir shimoli Krzotina janubida dushman himoyasida bo’shliqlar paydo bo’ldi. Ularning 4 tank armiyasi 3 bo’lakka ajralib qolgan edi. 1-Ukraina frontining Varmaxt oliy qo’mondonligini Sharqiy frontning Janubiy qanotidagi holatni va jang sharoitlarini boshqa baholashga majbur etdi. Dnepirdagi himoyani tiklash umidlari yo’qka chiqdi. Sovet qo’shinlari hujumining 4-kuniyoq "Gitler" yig’ilishda biz qilishimiz mumkin bo’lgan ish bu o’z holatimizni yaxshilash deyishiga majbur bo’lgan. Agar biz buni amalga oshirsak ko’p narsa yutdik deb hisoblasak bo’ladi. Bundan ortig’ini kutish mumkin emas degan. Vaziyat tiklash uchun "Yug" armiyasi qo’mondoni 48-tank bo’linmasini Berdicheva hududiga yo’naltirib 1-Ukraina frontiga qarshi zarba berishni buyurdi. Lekin Sovet qo’shinlarining tezkor harakatlari evaziga bo’linma yig’ilmasdan yo’q qilindi. 6 kunlik janglarda dushman qo’shinlari o’lganlar va jarohatlanmaganlar bilan 40 ming kishi yo’qotishdi. Sovet qo’shinlariga 670 tank va shturm qurollari, 1380 ta qurol va minomyotlar 38 ta kuro-yarog’ omborlarini yo’q qilishdi. Ayniqsa dushman zarba asosiy yo’nalishida katta zarar ko’rdi. Berdichevaga tashlangan 13-armiya bo’linmasi komandiri aloqa umuman yo’qligini oldingi chiziqlarda 150-300 askar umumiy butunlikda esa bir polk ham odam qolmaganini etkazgan jangchilar ezilgan holatdaligini aytib o’tgan. Nemis qo’mondonligi holatni yaxshilash uchun bir qancha ishlar va o’rinishlar amalga oshirdi. Lekin bu o’rinishlar Nemis- fashist qo’shinlariga bu yo’nalishda holatni yaxshilashga yordam bermadi. 3-yanvar kuni sovet qo’shinlari Novogrod-Volinskini, ertasiga Belыy Sterkovni va 5-yanvar kuni Berdichev shaharlarini egallashdi. Endilikda ajralib qolgan 4-tank qo’shinlari va Kanevsdagi qo’shinlar orasidagi masofa 110 km ni tashkil etardi. 1-Ukraina frontining 1-tank va 38- armiyalari shu erda harakatlanishdi. Ularning birinchisi 40-va 27- armiyalar bilan janubiy yo’nalishda Xristonovga hujum qilib u erda Kanevskdan chekinish yo’lini tusib 2-Ukraina fronti qo’shinlari bilan birlashishlari kerak edi.

10-11 yanvar kuni 38-armiya, 1-tank va 40-armiya qismlari Vinniste, Jmerinske, Xristonovka, Umoni va Jamkova janubi-sharqiga chiqib, Kanevskdagi dushman qo’shinlarini shimoliy-janubdan to’sib qurshab olishdi. Germaniya qo’mondonligiga yuzaga kelgan bo’shliqlarni yopish maqsadida, hujum (kuchlariga) qarshi yangi-yangi kuchlarni yo’naltirdi. Dekabr oxiridan 11 yanvargacha "Yug" armiyasi zahirasi va boshqa sovet- Ukraina fronti va Germaniyadan 4 ta korpusli boshqarmalar, 16 diviziya, katta aviastiya kuchlari keldi. Aytib o’tish kerakki etib kelgan diviziyalardan 3 tasi o’sha payt Leningrad, Volxovsk va 2-Pribaltiyski frontlariga hujum qilishi kerak bo’lgan "Sever" armiyasidan olingan. Bundan tashqari 1943 noyabrdagi Sharqiy Evropada himoyani kuchaytirish direktivaga asosan kutilgan hujumni bartaraf etish u erdagi anglo- amerika qo’shinlari hujumlarini u erdan ham kushnlarni sovet-Germaniya frontiga tashashga majbur bo’lishdi.

Ukraina 1-fronti dushman katta qo’shinlari kuchlarini ochib shu paytda o’z hujum kuchlarini kuchaytirishdi. Bu hujumni yuqori darajada kechishini ta’minladi. 11-12 yanvar dushman kuchlari Shimoliy Uman va Sharqiy Vinnest kuchli tank guruhlari va aviastiya yordamida 40-38 armiyalar va 1-tank qismlari qanotdan qarshi zarba berishdi, 14-yanvardan boshlab qarshi hujumlar butun front bo’ylab amalga oshirila boshladi. Sovet qo’shinlari harakatlarni to’xtatib hujumlarni qaytarishga butun diqqatlarini qaratishdi. Qaqshatgich janglar deyarli 2 hafta davom etdi. Dushman hujumlarni qaytarishda piyoda qo’shinlariga 2-havo armiyasi katta yordam berdi. Ular dushman tank qo’shinlariga zarbalar berishardi va dushman aviastiya qo’shinlarini yo’q qilishgan. Ular 4000 samolyot yo’naltirishdi. Shulardan 2500 tasi tank qo’shinlariga qarshi dushman 25- 30 km dan ortiq harakatlanishdan boshqasini uddalay olmadi. Himoya markazida mustahkam himolanayotgan 1-Ukraina front buyrug’iga ko’ra qanotlarga qarshi hujumlar tayyorlanayotgan edi.

Jitomir-Berdichevga kirish hujum operastiyasida Sovet qo’shinlari dushman qo’shinlarining 4-1 tank qo’shinlarini qaqshatgich mag’lub etgan holda ularni janubiy-g’arbiy 80-200 km g’arbga siqib chiqarishdi. 1943- yil 24 dekabr dan 1944 yilning 6 yanvarigacha 72500 nemis soldatlari va ofisteralari 1227 tank va shturm qurollari 1311 qurol va minamyotlarni yo’q qilgan. 4468 asir, 246 ta tank shturm qurollari 1087 qurol va minamyotlar 3246 mashinalarni qo’lga kiritgan. Dushman kuchlari texnika va askar yo’qotishlarning asosiy qismi jang oxirgi kunlariga to’g’ri keladi. Birinchi Ukraina fronti qo’shinlari "Yug" armiyasini shimoldan yanada qattiqroq o’rab olishdi. Uning o’ng qanot bilan ular Sarnamini egallab Shtetovka va Ravna ostonalarigacha chiqishdi. Ular bu erda Vilneyus-Odessa yo’nalishidagi dushman asosiy temir yo’l yo’nalishini to’sib qo’yishdi. "YuG" va Senter armiyalari o’rtasidagi temir yo’l aloqasi to’sib qo’yilgandi. Asosiy kuchlar esa Germaniyaga boruvchi yo’lni yo’qotishgandi. Chap qanot armiya fronti Kanevskiydagi dushman kuchlarini o’rab olish imkonini yaratgan edi. Dushman qo’shinlarining mag’lub etilishida o’z xissalarini qo’shib mardlik, uddaburonlik va qahramonlik ko’rsatgan sovet jangchilari yuqori davlat nishon va medallari bilan taqdirlanishdi.

Mamlakatda birinchilardan bo’lib qo’mondon Bogdan Xemelnistkiy birinchi unovni bilan - 1-Ukraina fronti shtab nachalniklari general A. M. Bogolyubov armiya boshqaruvchilari generallar A. A. Grechkov, F. F. Jemechenko, M. E. Katukov, S. A. Krasovskiy, K. N. Leselidze, K. S. Moskalenko, N. P. Puxov va I. D. Chernyakovski butun yo’nalishda (Volga) Kavkaz tog’liklarida va janubda, shaharlarni ozod qilishdi va butun Ukrainada sovet jangchilari dahshatli buzg’unchilik ishlari kulga aylangan vayronalar, g’urursiz, shonsiz, qotil fashistlar izlarini ko’rib kelishgan. Jitomir oblastida akkunantlar 220 mingdan ortiq odamni azoblashgan va o’ldirishgan (oddiy aholidan) va asirlardan 102 ming odamni o’ldirishgan 60000 dan ortiq odamni Germaniyaga olib ketishgan. Keyinchalik katta bo’lmagan Sarnы shaharchasi va Ravenskoy oblastiga yaqin qishloqlarda 13 mingdan ortiq odamni azoblab otib tashlashgan, 400 dan ortiq uylarni buzib yoqib tashlashgan. Medistina binolari va maktablarni buzib tashlashgan. Mahalliy aholi ozod qiluvchilarni shonli kutib olib ularga vaqtinchalik yordam ko’rsatishdi...

Ko’pchilik armiya safiga qo’shilib ketishdi. Partiya qishloq xo’jalik organlari xizmat qiluvchilarga ozod qilingan shahar, qishloqlarda hayotni yaxshilash uchun harakat qilishardi.

Jitomir-Berdichev operastiyasini omadli bo’lishi boshqa yo’nalishlarda ham hujumni rivojlantiri imkonini yaratdi. Holatdan kelib chiqib O’ng qirg’oq Ukrainadagi barcha frontdagi qo’shinlarni maqsadlarini aniqlashtirish kerak edi. 29 dekabrda yuqori qo’mondonlik Kanevski prospektida tor hududiga g’alaba uchun dushmanni mag’lub qilish uchun 1-2-Ukraina frontini jangga tashlashdi. Bungacha 2-Ukraina fronti janubiy yo’nalishda hujumga tayyorlanayotgandi. 3- va 4-Ukraina frontlari bilan birgalikda Nikopolsk-Krivorojskdagi dushman qo’shinlarini yo’q qilish uchun endi ularga asosiy harakatlarni chap qanotdan markazga ko’chirib 5-yanvardan kech qolmagan holda Krivgrad va Prvomaysk shaharlarga zarba berishlari va keyin Shpolu, Xristanovskiy shaharlariga chalg’ituvchi zarbalar berib u erda Ukraina birinchi fronti bilan birlashishi kerak edi.

Z-Ukraina frontining vazifasi ham aniqlashtirildi. Ular 1-2- Ukraina fronti omadli yurishidan foydalanib Janubiy buch tomonga harakatlanishi kerak edi. 4-Ukraina frontining vazifasi esa o’zgarmasdan qolgan: Nikopolis Plastdarmidan dushman qo’shinlarining yo’q qilinishidan keyin ular alohida Primorskiy armiyasi bilan birga hujumni Qrimga qaratishlari kerak bo’lgan.

1944 yil 5-yanvar 2-Ukraina fronti Krivograf operastiyasini boshlashgan. Hujum boshlashdan oldin ular o’zlariga qarshilik kilayotgan 8-nemis armiyasiga tanklar, artilleriya va bir necha son qiymat askarlar sonida kamroq bo’lishgan. Shunga qaramasdan operastiya boshlanishida omadli kechgan 10-yanvarda dushman himoyasini yorib o’tib 50 km Janubga harakatlanishgan. Krivgrad ozod qilingan Ukraina muhim katta oblast markazi va muhim aholi yo’nalishi ochilgan edi. Lekin hujum Pervomayskga ko’chirib bulmadi, Nemis-fashist qo’mondonligi, Kaneveskini ushlab turgan guruhning chuqur qurshovida qilishdan qo’rqib u erga ikkita tank diviziyasini olib keladi. Tank soni jihatdan ustunlikka ega bo’lgan dushman qo’shinlari qarshi hujumlar bilan 10 yanvarda sovet qo’shinlarini Kirivgrad janubrog’ida Smeli ostonasida to’xtatishdi.

Shunday bo’lsada Krivigrad operastiyasi natijalari dushman qo’shinlarining holatini yomonlashtirishga olib keldi. Krivgradning yo’qotilishi bilan dushman qo’shinlarining 8-armiyasi mustahkamligi buziladi, uning zahira bilan ta’minlanishi qiyinlashdi. 2-Ukraina fronti Janubdan Kanevek bo’linmasi qisib keldi. Kirovgradga hujum, 1- Ukraina fronti harakatlariga qarshi zarba berish uchun 2 ta tank diviziyasini Umaniga tashlanishini oldini oldi.

10-11 yanvarda 3-4-Ukraina frontlari Nikopol va Krivorograd himoyalanayotgan 6-Germaniya armiyasiga hujum boshlashdi.

Hujumni rivojlantirish uchun kuchlar etmasligi sababli ular hujumni vaqtinchalik to’xtatishga majbur bo’lishgan hujumni yanada ishonchli va to’g’ri tashkil qilish uchun. Bu vaqtga kelib 1-2-Ukraina fronti birlashmasidagi harakatlar muhim ahamiyat kasb etgandir. Nemis-fashist qo’mondonligi hali-hanuz Konevskiyni ushlab qolish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solishga harakat qilishardi. Ularni harakatlariga qarshi yangi va yangi kuchlarini tashlab Xritintovkiy yo’nalishida tankli qarshiliklarni tashkil qilishardi va ularni janubiy Buch tomonga harakatni to’sib turishgandi. Yuqori qo’mondonlikning 12-yanvardagi direktivasida Armiya va Front qo’mondonlaridan yanada faolroq va jasur harakatlarni amalga oshirishni talab qildi: bir qator yaqin maqsadlar qo’yildi: Zvenigorod va Mironovsk (Konevskidagi) gi dushman qo’shinlarini birinchi front o’ng qanoti Ukraina 2-fronti a’zolari bilan Shpola yo’nalishiga chiqib dushmanni o’rab olish, shu bilan janubiy Buchga hujumni rivojlantirish oldingi maqsadlarga nisbatan ikki karra frontning maqsadi ancha qisqardi. Hududlar aralashuvi evaziga Dnepr yaqinida bu tank to’siqlarini engishga Uman shimoli va Shimoliy Janubiy Krivgoroddagi va Kenevsk grupirovkasini o’rab olish va yo’q qilishni osonlashtirdi. Qo’yilgan maqsadni puxta o’ylab amalga oshirish maqsadida birinchi 1-2-Ukraina front hujumlari vaqtinchalik to’xtatib qo’yildi.

Shu holatda yanvar o’rtalarida Ukraina frontlari vaqtinchalik harakatni to’xtatishdi, Kanevsk va Nikopolsk – Krovorojskdagi dushman qo’shinlarini o’rab olib yo’q qilishga qaratilgan operastiyani tayyorlash uchun qo’mondonlik 1-Ukraina frontiga o’zining o’ng qanot kuchlari bilan muhim yo’l yo’nalishlarini qulay joyni egallashlari kerak edi. Keyingi harakatlarda Shimoldan "YuG" armiyasi qanotlariga zarba berish uchun qulay o’rin egallash buyurilgandi.

Janubdagi harakatlardagi to’xtatish dushmanlarga xordiq chiqarish (dam olish) imkonini bermadi. Yanvar oyi o’rtalarida yuqori qo’mondonlikning buyrug’i bilan Leningrad, Volxovek va 2-Priboltiyski frontlari hujum zarbalari yog’ildi. Markaziy yo’nalishdagi harakatlar ham to’xtovsiz davom etardi. Germaniya oliy qo’mondonligining majlislarida Sharqdagi himoya chizig’ini saqlab qolish xususidagi og’ir masala echimi qayta-qayta ko’rib chiqilardi.

Sovet oliy qo’mondonligi yangi hujumiga tayyorlanib o’z safini odamlar, qurol aslaha va texnika bilan to’ldirar edi. 1-Ukraina fronti 47-umumiy qo’shin, 2-tank qo’shini, mexanizastiyalashgan va kaveleriya bo’linmalari 22-yanvardan 3-fevralgacha front 400 ta T-34 tanklarini olgan. Z-Ukraina frontiga esa 2-Ukraina frontini 37-armiyasi, 4-Ukraina frontining rezervdagi otuvchi qo’shinlar bo’linmasi va 3-Ukraina fronti mexanizastiyalashgan bo’linmalari berilgan.

Yanvar oxirida buyruqga asosan 3 ta operastiyaga tayyorgarlik boshlandi bunga: Markazda 1-2-Ukraina frontlarining Korsun- Shevchenovsk yo’nalishida, o’ng qanotda Ravno-Lustkaya 1-Ukraina frontining 3-4 Ukraina fronti bilan birgalikda Nikopol-Krivorojk operastiyalari edi.

Korsun-Shevchevosk operastiyasi boshlanishida Kanevskda dushmanning kuchli guruhi himoyalanayotgan edi. Tarkibida 9 ta piyoda, 1 ta tank diviziyasi va 1-8-armiya safidan kelgan qurol-aslaha texnika bilan ta’minlangan motorlashtirilgan brigada bor edi.

Dushman himoyaga puxta tayyorlangan xolda o’z holatini mustahkam egalladi, shunday bo’lsada oldingi chizig’idagi himoyani yanvar oxiriga kelibgina tugatishdi.

1-2-Ukraina frontlari operastiyaga juda qiyin sharoitlarda tayyorgarlik ko’rishdi, ayniqsa 1-Ukraina fronti Sharqiy Vinistda dushmanlar hujumlarini qaytarib shu paytda 2 ta hujum operastiyasiga 2 chap qanotda tayyorlanayotgan edi. Shu qisqa muddatda tayyorlanish uchun qisqa muddatlarda yordam kuchlari, yoqilg’i, qurol-aslaha va oziq-ovqat keltirish kerak edi. Front qo’mondonligi Polist organlari va front shaxsiy tarkibi faolligi bilan bu muammolar hal qilindi. Hujumda ishtirok etish uchun 5 ta umumqo’shin (27 ta otuvchi diviziya) 2 ta tank armiyasi (4 ta tank va mexanizastiyalashgan bo’linma) 1 ta kavalleriya korpusi-yo’naltirilgan edi. Bu dushman qo’shinlari bilan solishtirganda biroz ustunlikni berardi piyoda (quruqlik) qo’shinlari munosabati 1,7 marta, qurol va minamyotlarda 2,4 marta, tank va SAUlarda 2,6 marta. Lekin havo kuchlari bo’yicha biroz ustunlik dushman qo’shinlari tomonda edi: 2 va 5-havo qo’shinlari ushbu operatstiya uchun 768 ta samolyot safarbar etgan nemis qo’shinlarida esa 1000 ta atrofidagi samolyotlar shay holatda edi. Hujum operastiyasining umumiy ma’nosidan kelib chiqib 1-Ukraina fronti qo’mondonligi zarbani Kanevsk boshlanishida shakllantirishdi. Uning tarkibida 6-tank qo’shinlari va 40-27 armiyalarning 2 bir qism kuchlari bor edi.

24-yanvarda 2-Ukraina fronti hujumga o’tishdi. 2 kundan keyin 1- Ukraina fronti ham o’z yurishlarini boshlashdi. Dushman himoyasini yorib front guruhlar bir-birlari tomonga harakatlanishdi. 2-Ukraina frontining oldingi chizig’ida qilichdan o’tkir 5-gvardiyali tank qo’shinlari yanada oldinroqqa qarab harakatlanishardi ularni ortidan General A. N Rijov boshchiligidagi (3-fevraldan I. . Smirnov) 4-gvardiya qo’shinlar hududni kengaytirib borishgan. General I. V. Galanina boshchiligida 53-armiya bilan 1-Ukraina frontida esa 6-tank qo’shinlari General A. G. Kravchenka qo’shinlari 40- va 27-armiya birlashmalari bilan yaxshi tayyorlanmagan dushman himoyasini yorib o’tishdi va oldinga qarab harakatlanishni boshladilar.

"Yug" armiyasi qo’mondonligi Sovet qo’shinlarini yurish yo’nalishiga darhol yaqin joylardagi tank diviziyalarini tashlashdi. 27 yanvardan boshlab dushmanning oldinga chiqib ketgan 5-gvardiya va 6-tank qo’shinlarini o’q qilish uchun bir nechta yurishlar amalga oshirdilar. Lekin 1-va 2-Ukraina fronti qo’mondonligi Artilleriya va tank qo’shinlarini, qanotdan va havo kuchlari bilan birga qarshi zarbalarni qaytarishdi. Ikkala frontning hujum guruhlari harakatlarini davom ettirishdi va 28 yanvar kuni Zvenogorodki rayonida fashist qo’shinlari chekinish yo’lini to’sgan holda birlashishdi.

Korpsun-Shevchensk hududida Sovet qo’shinlari tomonidan qurshovga olingan dushman qo’shinlarini qutqarish va yordam berish uchun Germaniya qo’mondonligi Sharkda Vinistы, Shimolrokda Umanidagi qarshi zarbalarni to’xtatib barcha tank diviziyalarini qurshovdagi qo’shinlarni qutqarishga jalb qildi. Dushman qo’shining bu tarzda harakat qilishini sezgan 1-va 2-Ukraina fronti qo’mondonligi darhol Qurshov hududi atrofida Mossovыy tank hujumlarini qaytara oladigan himoya tashkil qilishdi. Bunda avvalo ikkala frontning kuchlaridan tashkil qilingan otishuvi birlashmalar bilan rivojlantirilgan tankka qarshi artilleriya qo’shinlari va injener, sapyor qismlari ishga solindi. 3 fevralda ular tezda qurshovni tugatib qurshov atrofida mustahkam front hosil qilib og’ir himoyani o’z zimmasiga olishdi. Shu paytda umumiy qo’shinlar ham qurshovining 2 bir qismini tashkil qilishdi. Frontning aviastiya kuchlari 28-yanvardan 3-fevralgacha hujumni (yurishni) qo’llab 2800 uchishni amalga oshirishdi, dushmanlar esa 2 marta kamroq uchishni amalga oshirishgan. 120 ta havo janglarida 130 ta dushman samolyotlari yo’q qilingan.

Qurshov tugallangandan keyin havo qo’shinlarining vazifasi chegaralandi: 2-armiyaning, 10-qiruvchi samolyotli bo’linma havo kuchlari guruh himoyasiga yo’naltirilgan edi. 5-armiya esa qurshovni tashqi frontida qo’llab-quvvatlayotgandi. Aviastiya va zenit artilleriyalari qurshov hududga havo hujumlarini o’tkazishmadi qurshov va dushman taslim etilganda 457 ta fashist samolyotlari yo’q qilindi.

Qurshovda dushmanniig 11- 42-armiya korpuslarining bo’linmalari, 7 ta piyoda va 1-tank diviziyasi motorlashtirilgan brigada yana piyoda diviziyasining alohida guruhlari, hamda kuchaytiruvchi diviziya guruhlari qolgandi. "Yug" armiyasi qo’mondonligi tashqi frontning yaqinida ko’plab tank diviziyalari mavjudligidan Zvenogorodki hududiga bostirib kirgan qo’shinlarni qurshovidan qo’shinlarni olib chiqib Sovet qo’shinlarini 1-tank qo’shinlari va 8-armiya bilan birgalikda g’arbdan qurshovga olib yo’q qilishni maqsad qilib qo’ydi. Lekin dushman buni amalga oshirish uchun kuchlarni tezda jalb qila olmadi. 8-armiyaning tank diviziyasi Sovet qo’shinlariga qarshi zarbalarni berishni boshladi. 2-Ukraina frontiga 1-fevralda boshlandi bu hujumlar, 1 tank qo’shinlari hujum chizig’ini esa ular 11-fevralga kelibgina tashkil etishdi. Tashqi frontdagi bosim va javobgarlik ortib borayotgandi. 28-fevralda qurshovni tugatgan Sovet qo’shinlari qanotida 3 ta tank va shuncha piyoda diviziyalari bo’lgan bo’lsa, 11 fevralga kelib tashqi front oldida 8 ta va 6 ta piyoda diviziyalari bor edi. U erdagi kuchlar hujum operatstiyasi boshlanishida rejalashtirilgan kuchlar dan bir muncha ko’proq edi. Dushman hujumini qaytarish uchun Sovet qo’shinlari hujum paytida qurshovni tashqi frontida 2-tank armiyasini qayta guruxladi va yana otuvchi va katta artilleriya qo’shinlarini joylashtirdi. Buning oqibatida operastiya boshlanishidagi maqsadi qanotlarni erkinlashtirish va Janubiy Buchni ozod qilish vazifasidan ko’ra bir muncha murakkablashdi. Endi bu jang natijadan O’ng qirg’oq Ukrainadagi jang harkatlar kelajagi bog’liq edi.

Tashqi frontda dushman hujumlarini qaytarayotgan 1-va 2-Ukraina frontlari shu payt qurshovga olingan guruhni yo’q qilish operastiyasini amalga oshirishayotgandi. 1-Ukraina frontini Harbiy Soveti harbiylar murojaatida: qisqa vaqt ichida qurshovdagi dushman kuchlarini tezda yo’q qilishni talab qildi. 6-fevral kuni Sovet qo’shinlari qurshovdagi dushman kuchlariga kapitulatstiya to’g’risidagi ultimatumni e’lon qildi: "Unda qarshilikni to’xtatgan ofister va soldatlarga hayotini saqlab qolinishi urush tugaganidan so’ng Germaniyaga yoki maxbuslarning tanlovi asosida boshqa shaharlarga yuborilishi aytilgan. Yana unga asirlarning formasi, nishonlari, xizmat unvonlari, katta ofisterlarga sovuq qurollari ham saqlab qolinishi, buyumlari saqlab qolinishi, kasal va yaralanganlarga medistina yordamlari ko’rsatmasi aytilgan. Ultimatimning rad etilgan takdirda ular yo’q qilinishi va bunda ularni qo’mondonligi gunohkor bo’lishi aytilgan."

Shu paytga qo’mondonlik va partiyaviylik organlar tomonidan taslim bo’lmaslik islohotlari izchillik bilan yuritilayotgan edi. Ayniqsa Germaniya xalq komiteti "Ozod Germaniya" o’z xohishi bilan asir bo’lmaslikni askarlarni vatanparvarlik ruhini ko’tarish uchun bir qancha ishlarni amalga oshirar edi.

Qurshovdagi kuchlar ultimatimni rad etishdi. Bundan keyin sovet qo’shinlari hujumni kuchaytirishdi. 11-fevralga kelib qurshovdagi qo’shinlar siqilib 35x22 km li hududni himoya qilishayotgandi va butunlay ta’minot to’xtab qolgan edi.

"Yug" armiyasi qo’mondonligi qurshovni tashki frontida hal qiluvchi harakatlarni bajardi. 1-tank armiyasining 4 ta diviziyasi Rizinino Losyaku hududidan zarba berishdi. Shu paytda Erkindan Lesyanku tomonga ularga qarama-qarshi qurshovdagi kuchlar ham harakatlanishdi. Sovet qo’shinlari Erkin yo’nalishidagi hujumni qaytarishdi. Lekin 1-tank qo’shinlariga Lesyankiga kirishga muvaffaq bo’lishdi. O’z navbatida qurshovdagi kuchlar 12 fevralda Shenderovkaga kirishdi. Bir-biriga harakatlanayotgan bu ikki armiyaning o’rtasidagi masofa 10-12 km gacha qisqardi. Lekin bu masofa dushman tanklari uchun bosib o’tilmas dovon bo’ldi. Voqea joyida tezda 2-va 5-gvardiya tank qo’shinlarining asosiy kuchlari yo’naltirildi yana bir necha otuvchi va tanklarga qarshi artilleriya kuchlari ham tashlandi. Lesyanka va Shenderovka kuchli havo zarbalari tutildi. Dushman katta yo’qotishlarga uchradi va 12-fevral kuni yo’q birlashish rejadan voz kechishga majbur bo’ldi. Sovet qo’mondonligi harakatlar va voqealar rivojida dushman qo’mondonligidan ustun keldi va bu oxir oqibatda Kosun va-Shevchinkovsdagi jang takdirini hal qildi.

Bu jang tafsilotlarini muhokama qilishda Manshteyn va boshqa nemis generallari va zamonaviy burjuaziya tarixchilari Germaniya qo’shinlarining mag’lubiyatga uchrashining asosiy sababi qilib nemis tanklarining balchiqlik va loy sababli yurmay qolganligini ko’rsatishadi. Lekin hech kim Sovet qo’shinlari ham xuddi shunday sharoitlarda jang qilganini hattoki qurol-yarog’ tashuvchi texnikalar, traktorlar to’xtab (botib) qolgani misli ko’rilmagan kuch-g’ayrat, mardlik jasoratlar bilan kurashgan kerak bo’lsa qurol yarog’larni askarlar elkasida snaryadlarni qo’lda tashishga majbur bo’lishganini aytishmaydi.

Mahalliy aholi Ot arava va ko’p kuchi bilan qurol-yarog’ni etkazishga yordamlashishgan.

1-2-Ukraina frontlari zahira masalasini hal qilgan bo’lsa nemis qo’mondonligi bu muammo echimini echa olmadi. Lesyankaga kirgan tank qo’shinlari ba’zida umuman yoqilg’i, oziq-ovqat mahsulot olishmagan. Qurshovdagi qo’shinlarni butunlay yo’q qilish uchun tashqi frontda dushman harakatini to’xtatgan Sovet qo’shinlari ichki fronti qayta guruhlashdi. Yuqori qo’mondonlik boshqaruvini osonlashtirish uchun Qurshov fronti boshqaruvini General I. S. Kenevaga 1-2-Ukraina frontining tashqi frontdagi harakatlariga javobgarlikni Sovet Ittifoqi Marshali G. K. Jukovga topshirdi.

"Yug" armiyasi qo’mondonligi qurshovdagi qo’shinlari holatini baholab ularga qurol-yarog’ avtotransport, og’ir bronya, tanklarni tashlab Lesyankaga o’z hollaricha o’tishiga ruxsat berdi. Tushkunlikka tushgan dushman qo’shinlari birorta o’q uzmasdan 17 fevral kuni tun qorong’usi va qor parchalari himoyasida yorib o’tishga Lesyankiga yo’lga chiqishdi. Sovet qo’shinlarini o’q yomg’iri ostida qolgan dushman qo’shini guruhlari parchalanib ketdi. Tong otishi bilan piyoda qo’shinlari va otliqlar dushmanni butunlay yo’q qilishdi. Umumiy jihatdan qurshovdagi qo’shinlar 55 ming odamni yo’qotishdi. 18 mingga asir olindi va ko’p qism texnikani yo’qotishdi.

Bir qancha qismlargina ozod bo’lib Lesyanka hududiga chiqishga muvofiq bo’lishdi. 28 yanvarda qurshovga kelgan dushman qo’shinlari ko’z oldida xoxlar xoxlamas Stalingrad ostonasidagi mag’lubiyat kelgan va faqat ba’zilargina bunga 2 marta chiday oladi degan qurshovdagi kuchlarni yo’q qilib Sovet qo’shinlari tashki frontdagi harakatlarga o’tishgan va Lesyankidagi dushman qo’shinlarini yo’q qilib u erdagi vaqtinchalik yo’qotilgan holatlarini tiklashdi.

Korsun-Shevchenkovsk operastiyasi natijasi qo’shilganidan ham yaxshi natijalarni takdim etdi. Jang o’ng qirg’oq Ukrainadagi front hududining 9 dan 1 qismini tashkil etardi. Lekin o’ng qirg’oq Ukrainadagi jami tanklarning yarmi Aviastiya (X,avo) qo’shinlarining 3 dan 2 qismini o’ziga jalb qildi. 2 kala Ukraina frontlari nafaqat qurshovidagi qo’shinlarni yo’q qilishdi ular yana 15 ta diviziyani mag’lub qilishdi. Shu jumladan 8 ta tank diviziyasi og’ir yo’qotishlar ayniqsa broni texnika va tanklardagi dushmanni bir muncha kuchsizlantirib qo’yishdi. Hududni kengayishi turli harakatlarni amalga oshirish va ozod qilingan hududlardagi ozod qilingan jangchilardan yangi hujum guruhlari tuzish imkonini berdi. Qolaversa endi Sovet qo’shinlari Fastov-Dnepr temir yo’l yo’nalishi Sovet qo’shinlari tasarrufida edi. Shunday qilib yurishni davom ettirishning qulay sharoitlari yaratildi.

Korsun-Shevchenkovsk operastiyasi borishida sovet qo’shinlari, yuqori mahorat va kuchli iroda namoyish qilib qisqa muddatlarda misli ko’rilmagan yutuqlarga erishishdi. Tashqi front 2-tank qo’shinlari 13 ta otuvchi diviziyalarga va artilleriya va injenerlik diviziyalarining katta qismi va birlashmalari qayta guruhlandi. Ichki front ham 2 ta tank, 2 ta otuvchi diviziyalar va katta artilleriya kuchlari bilan taminlangan.

18 fevralda 1-2 Ukraina frontlari g’alabasini nishonlash uchun Moskvada Vatan nomidan 20 ta artilleriya va 224 ta qurol bilan salyut uyushtirishdi. Dushman qo’shinnini yo’q qilishda ishtirok qilgan 1000 lab askarlar nishon va medallar bilan taqdirlanishdi, 10 lab o’zini ko’rsatganlarga Sovet ittifoqi qahramoni unvoni berildi. Qo’shinlarni yaxshi boshqargan janglarda jasorat va mardlik namoyish qilgani uchun General I. S. Koneveya Sovet Ittifoqi marshali unvoni Aviastiya marshali A. A. Novikovga aviastiya bosh marshali General-polkovnik P. A. Rotmirstrovga - Brone texnika marshali unvonlari berildi.

Korsun-Shevchenkovsdagi dushmani yo’qotish bilan birgalikda 1- Ukraina fronti o’ng qanot bilan Ravno-Lustuk operastiyasini ham Rovno va Lustk Shepenovkasini qulay sharoitni egallab "Yug" armiyasiga qanotdan va Markaziy hujum qilish uchun olib borayotgan edi. Asosiy zarbani Janubiy Sari, Ravno va Lustkdan 13-armiya, 60-armiya bir qismi bilan Shpetovkaga yordamchi zarbalar berish ko’zda tutilgan.

Ikkala armiya ham o’z tarkibida 19 otuvchi diviziyalar, 2 ta kavaleriya va 2 ta tank bo’linmalari bor edi. Ularda umumiy kiymatda 2811 artilleriya qurollari va 76 mm kalobrli minamyotlar 140 tank va o’zi harakatlanuvchi artilleriya qurollari bor edi. 13-va 60 armiyalarga 6 ta piyoda va 4 ta tank diviziyalari (4 tank qo’shinlarining) ular o’zlarida 900 tagacha qurol va 75 va undan katta mm.dagi kalibrli minomyotlar 249 ta tank va shturm qurollariga ega edilar. Sovet qo’shinlari bu erda piyoda va artilleriya kuchlarida ustunlikka ega edilar. Lekin tanklar soni bo’yicha dushman qo’shinlari ustunlikka ega edilar. Operastiya qiyin sharoitlarda o’rmon botqoqlik hududlarida olib borilgan Rasputista va suv toshqinlari ham operastiya jarayonlarini qiyinlashtirgan. Lekin bular aynan Sovet qo’mondonligi mohirlik bilan ishlatgan yutuqlar edi. Dushman bu erlarda harakatlanib bo’lmaydigan xavfsizroq hudud deb kam sonli qo’shin bilan himoyalanayotgan edi: butun front bilan himoya tashkil qilishga kuchlar etarli emas edi. Faqatgina asosiy yo’llarda ularning qismlari himoyalanayotgan edi. Bularni hammasini inobatga olgan holda asosiy e’tiborni 2 ta kavaleriya bo’linmalari bilan zarba berishga qaratdi aviastiya bilan qo’llab-quvvatlangan kavaleriya bo’linmalari bilan hujum Rovno-Lustkaya operastiyasi 27 yanvar da boshlangan. Hujumning 1-kuniyoq 13-armiya dushman qo’shinning ojiz himoyasini yorib o’tgan kavelariya bo’linmalari esa uning ichiga kirib borgan. Partizanlar bilan hamkorlikda gvardiyachilar 100 km lik o’rmon botqoqlik hududlardan kutilmagan hujum bilan Ravno va Luskni 2 fevralda qo’lga kiritishdi. 60-Armiya Shpetovka hududiga kuchli qarshilikka duch kelishdi. Bu muhim temir yo’l yo’nalishini dushman qo’shinlari mustahkam himoya qilishayotgandi, himoyani mustahkamlash uchun qo’shimcha tank diviziyasini yo’naltirilgan edi. Shuning uchun ham shahar uchun janglar qattiq va shafqatsiz kechdi. Faqatgina 11 fevralga kelibgina 60-armiya Shpetovkani qo’lga kiritdi. 60-13-armiyalarning, Manevich, Lustk, Shpetovkaga chiqishi bilan operastiya asosiy qismi bajarilib bo’ingandi.

1-Ukraina fronti dushman qo’shinini qaqshatgich mag’lubiyatga uchratishdi va "Yug" armiyasi Shimoliy qanotini yanada chuqurroq qurshab olishdi. O’rmon botqoqlikdan chiqib qulay o’rnashib zarba berish uchun qulay fin o’rin egalashgan va shu bilan birgalikda Kavale tomonga ham yurish tayyorlangan. Dushmandan tortib olingan muhim shassi va temir yo’l yo’nalishlari Ravno, Zdolbunov, Shpetovkadagilar keyingi jang harakatlari va zahira bilan taminlash uchun xizmat qildi.

Kavelsk yo’nalishidagi jang harakatlarini rivojlantirish maqsadida 17 fevralda yuqori qo’mondonlik Belorussiya va 1-Ukraina fronti orasidagi bo’shliqni to’ldirish uchun 2-Belarussiya frontini tashkil qilishga qaror qilishdi.

Qishgi yurishlarni muhim ahamiyatlisi o’ng qirg’oq Ukrainadagi Nikpol-Krivoronsk operastiyasi bo’ldi. 30 yanvardan 29 fevralgacha muddatda 3-4 Ukraina frontlari tomonidan amalga oshirilgan. Bu operastiyani amalga oshirish uchun 47 ta otuvchi, tank, kavaleriya diviziyalari va mexanizastiyalashtirilgan bo’linmalar (705 ming odam 76 mm kalibrli qurol va minomyotlar va 238 tadan oshik tank va o’zi harakatlanuvchi qurollar). Quruqlikdagi qo’shin harkatlarini 2 ta havo Qo’shinlari armiyasining 1333 samolyoti qo’llab-quvvatlangan.

Bu hududda himoyalanayotgan General K. Xolitda ning 6-nemis armiyasi tarkibida esa 17 ta piyoda, 2 ta tank va mexanizastiyalashtirilgan diviziya, tank bataloni va 8 shturm qurollar diviziyasida (540 ming odam 2416 ta 75 mm kalibrli qurol va minamyotlar, 327 tank va shturm qurollari) bo’lgan bu guruh harakatlarini qo’llab-quvvatlash uchun 4-havo flotining 700 samolyoti jalb qilingan. Shunday qilib sovet qo’shinlari dushmanlardan odam soni (askarlar bo’yicha)da biroz, artilleriyada uch martagacha, ikki barobarga aviastiyada ustunlikka ega bo’lishgan. Faqatgina tanklar borasida nemis qo’shinlari 1,4 barobarga ustunlikka ega edilar. Zarba asosiy yo’nalishidan dushman qo’shinlarini chalg’itish uchun jang harakatlari 3-Ukraina frontining qarama-qarshi qanotlaridagi general M. N. Sharoxina qo’mondonligidagi 37-armiya va general I. T. Shlemina qo’mondonligidagi 6-armiya harakatlari bilan boshlandi. Keyingi kuni Novonikolaevki rayonidan umumiy yo’nalishda Apolostovaga general B. V. Glagolevning 47-armiyasi V. I. Chuekovning 8-gvardiyasi Dneprga Nikopole plastdarmidagi dushman hududiga chiqish uchun asosiy zarbani amalga oshirishdi. Ularga qarshi yo’nalishda Janubiy Sharqdan general D. D. Lelushenkoning 3-gvardiya armiyasi V. D. Stevetaev generalligidagi 5-zarba armiyasi va 4-Ukraina frontining 28-armiyasi general A. A. Grechkina qo’mondonligida hujumga o’tishdi. Quruqlikdagi harakatlarni generallar V. A. Sudetst va T. T. Xryukin qo’mondonligidagi 17-va 8-havo armiyalari qo’llab-quvvatlashgan 37-armiyaning Kirovo Rogga qilgan chalg’ituvchi hujumini dushman kuchlari asosiy kuch deb o’ylab unga qarshi 2 ta tank diviziyasini yo’naltirishgan. Bu Z-Ukraina fronti qo’mondonligi umid qilgandek asosiy zarbani yo’nalishini bir muncha kuchsizlanishiga olib keldi. O’z xatosini tushungan 6-nemis qo’shinlari ikkala tank diviziyasini ham asosiy zarba yo’nalishga tashlashdi, lekin u paytgacha asosiy kuchlar himoyani yorib o’tishgan edi.

O’sha erga "Yug" armiyasi qo’mondonligi Korsun Shevchonskdagi kuchlarni to’sish uchun yo’naltirilgan 8-armiya safiga yuborilgan 24-tank diviziyasini yarim yo’ldan qaytarishga majbur bo’lishgan.

Dushman tank qo’shinlarining kechikkan uzuk-yuluq harakatlari 3- Ukraina frontining harakatlarini to’xtata olishmadi. Qattiq qarshiliklarga qaramasdan ular yo’nalish bo’ylab 5-fevralda 45-60 km harakatlanib Apostolova yo’nalishiga chiqib muhim temir yo’l yo’nalishiga egalik qilishdi. 6-nemis armiyasi 2 qismga bo’linib qolgan edi. Ularning Marganest Nikopol rayonidagi guruhlariga qurshovda qolish xavfi bor edi, shuning uchun dushman bu kuchlarni shoshilinch janubiy g’arbga Dnepr o’ng qirg’og’iga chekintirdi. 8-fevral kuni 4-Ukraina fronti Nikopol plastdarmini (maydonini) to’liq dushmanlardan tozaladi va 3-Ukraina fronti bilan hamkorlikda Nikopolni dushmanlardan ozod qildilar.

Birinchi bo’lib Dneprga 3-gvardiya armiyasining 5-alohida motostrelkovi brigadasi gvardiyachilari yorib kirishdi. Kommunistlar batalon komandiri mayor G. M. Nadeshkinga "sovet ittifoqi qahramoni" unvoni berildi. Serjantlar N. M. Martunov A. I. Svechkarov K. N. Xoxlov I. I. Mironichenkova ryadovoy A. E. Mixalichenkoga ham vazifani bajarishda mardlik jasorat va topqirlik namoyish qilganliklari uchun "sovet ittifoqi qahramoni" faxriy unvoni berildi. 11 -fevralda Sharq va Janubiy Sharqdan hujum kuchlarini to’xtatish va Dnepr o’ng qirg’og’i va Nikopol hamda Marganestda mag’lub qilingan kuchlarni chekinishi uchun yo’nalishni ushlab turish uchun Apostlovoga qarshi hujum uyushtirishdi.

Dushman kuchlari hujum harakatlarini to’xtatish vazifasini uddalashdi va Dnepr o’ng qirg’og’iga harakatni to’xtatishdi. Lekin Nikopoldan chiqayotgan kuchlar askarlar va jang texnikalarida katta talofatlarga uchrashdi. Deyarli barcha avtotransport va jang texnikalari ular tomonidan tashlab ketilgan yoki bo’lmasa raqib kuchlari va aviastiyasi tomonidan yo’q qilib yuborilgan K.Tippelskir buni Korsun-Shevchonkovsk ofatiga tenglashtirdi.

17 fevralda Z-Ukraina fronti artilleriya, oziq-ovqat, qurol-yarog’ zahirasini etarlicha yigib Krivorojsk yo’nalishidagi harakatlarni yangiladi va 5 kundan keyin muhim ishlab chiqarish markazi va yo’llar aloqasiga egalik qilishdi (Krivoy Rogdagi). 29-fevralda esa markaziy va o’ng qanot kuchlar bilan Ingulest daryosiga harakatlanishdi. Yo’l-yo’lakay uning o’ng qirg’og’idagi plastdarmni (maydonlarini) egallab Nikolaev va Odessa yo’nalishlaridagi dushman kuchlariga zarba berish uchun qulay sharoitni, vaziyatni egallashdi.

Nikopol Krivorojsk operastiyasi oqibatida 12 dushman diviziyasi shu jumladan 3 ta tank diviziyalari va 1 ta motorlashtirilgan diviziyalar Dnepr va Nikopoldagi plastdarmi dushmanlarini yo’q qilib sovet qo’shinlari Germaniya qo’mondonligini Qrimga to’sib qo’yilgan 17-armiya bilan aloqalarni o’rnatish umidlarini yo’qka chiqardi. Front chizig’ining etarlicha qisqarganligidan sovet qo’shinlari Qrim yarim orolini ozod qilish uchun kuch ajratish imkoniga ega bo’ldi. Ukraina frontlarining ikki oylik qishgi yurishlari davrida Sovet Germaniya fronti janubiy qanotida vaziyat ancha o’zgardi.

Ketma-ket va bir vaqtda uyushtirilgan hujumlar oqibatida Dnepr kuyi okimidagi Prilriyatidagi dushman himoyasini yorib o’tdi. Katta dushman kuchlari yanchib tashlandi va Nemis fashist qo’mondonligining Janubdagi rejalarini chippakka chiqardi. Dushman to’ldirib bo’lmas yo’qotishlarga uchradi askarlarda ham texnikada ham. 1944-yil yanvar oyi oxirida Germaniya Piyoda qo’shinlari qo’mondonligi oxirgi paytda yo’qotilgan va portlatib yuborilgan qurol-yarog’lar darajasi shu darajada ko’payib ketdiki bu himoyalanish xususiyatini ham susaytirayotgandan ham seziladi.

Ukraina frontlarining qishki harakatlari natijasida juda katta, hudud ozod qilinib, Ukrainani ozod qilish tugab, ular Sharqiy Evropa hududlariga chiqishdi.

Gitler Germaniyasi Angliya, Franstiya va AQSh ning yordami bilan Polshaga tahdid qila boshladi. 1939 yil 21 martida Polsha chegaralarida qo’shin to’plab Polshaga (Danstigni Germaniyaga berish va Polsha koridori orqali Sharqiy Prussiyaga qadar temir yo’l va avtomobil yo’llari qurish to’g’risida) qat’iy yozma talablarni topshirgan edi. Shu sababli Germaniya - Polsha nizosi keskinlashdi. Polsha hukumati Gitlerchilar tomonidan bo’layotgan xavfni tushunib etmadi va o’zining siyosatini o’zgartirmadi.

Uning maqsadi Gitler Germaniyasi bilan birga sobiq SSSR ga qarshi birga kurashish ekanligini bildirdi. Gitler Germaniyasi Polsha hukumatining takliflari bilan hisoblashib o’tirmadi. U1939 yil mayida Polshaga hujum qilish rejasini va boshqa agressiv rejalarni ishlab chiqishga kirishdi.

Angliya hukumati esa Polshaga o’zaro yordam to’g’risida kelishgan va va’dalashgan bo’lishiga qaramay, 1939 yilning iyul-avgust oylarida Polshani. o’z xolicha qoldirib, Polsha masalasi bo’yicha ham Myunxen bitimiga o’xshash bitimni tayyorlashga, shu maqsadda Bu gal AQSh ning ham ishtirokida 5 davlat (Germaniya, Italiya, Angliya, Franstiya, AQSh) konferenstiyasini chaqirishga, Danstig va Polsha koridori masalasini Germaniya foydasiga hal qilishga o’rindi.

AQSh hukumati Angliya tashabbusini qo’llab-quvvatlab, shunday konferenstiya chaqirish fikrini Gitlerga va Mussoliniga taklif dildi. Gitler Germaniyasida ishlab chiqilgan «Ost» («Sharq») rejasiga ko’ra Sharqiy Evropa mamlakatlarini mustamlakaga aylantirish, ularni nemislashtirish million-million slavyan xalqlarni yo’q qilish, Polsha, Chexoslovakiya, Ukraina, Belorussiya, Baltika bo’yidan aholining ancha qismini G’arbiy Sibirga ko’chirib, Ularning o’rniga Bu mamlakatlarga nemislarni ko’chirib keltirish va joylashtirish mo’ljallandi.

1939 yil 31 avgustda Danstigda gitlerchilar fashistik to’ntarish qildilar va chegara zonasida qurolli ig’vo uyushtirdilar. Germaniyaning chegarasidagi Gleyvist shahriga polyak harbiylari formasini kiyib olgan nemis harbiylarining hujumini. tashkil etib, «ishg’ol qilingan» radiostanstiya orqali polyaklarning Germaniyaga qarshi urush boshlash haqidagi murojaatni eshittirdilar. Bunday ig’voni bahona qilib, 1 sentyabr tong saharda «Erkin Danstig shahri»ga go’yo do’stlik safari bilan kelgan «Shlezvig - Golыpteyn» degan nemis Linkori Vesterplette yarim oroliga o’q uzdi.

Linkorda bekinib yotgan fashist desantchilari hujumga o’tdi: insoniyatni 2-jahon urushi girdobiga tortgan dastlabki otishmalar boshlanib ketdi. Shu vaqtning o’zida nemis-fashist aviastiyasi yalpi hujumga o’tdi. Fashist qo’shinlarining dastlabki hujumiga duchor bo’lgan Polsha armiyasining kichik bo’linmasi (186 polyak soldata va ofisteri) 4 mingli gitlerchilar ko’pshniga qarshi 7 kun davomida fidokorona jang olib bordi. Shunday qilib, 1939 yil 1 sentyabr da nemis-fashist qo’shin lari Polshaga bostirib kirdi, Buhujum ikkinchi jahon urushining boshlanishi bo’ldi.

1939 yil 1-3 sentyabrda urush haqiqiy jahon urushi xarakterini oldi. Gitlerchilar o’zlarining asosiy kuchlarini - 63 diviziyani, shu jumladan, 7 tank, 4 engil va 4 motorlashgan diviziyani, 2800 tank, 6000 artilleriya qurollarini va minomyotlarni, 2000 samolyotni, hammasi bo’lib 1,6 mln soldat va ofisterni Polshaga qarshi qo’ydilar. Bir necha kun ichida nemis tanklari Varshava ostonasiga etdi. Polsha hukumati esa faqat 30 dan sal ortiq diviziyani, shu jumladan 1 motorlashtirilgan diviziyani hamda 100 ga yaqin samolyotni qarshi qo’ya oldilar Polsha qurolli kuchlari 17 kun ichida halokatga uchradi.

Reakstion Polsha hukumati armiyani va xalqni o’z holicha qoldirib, mamlakatni tashlab sharmandalarcha chet elga – Ruminiyaga qochdi. Angliya, Franstiya va AQSh imperialistlarining ham xoinona pozistiyasi Polshaning tor-mor qilinishini tezlashtirdi. Polsha mehnat axli, vatanparvarlari armiyasining armiya qismlari kurashni davom ettirdi. Urush harakatlari 5 oktyabrgacha (hammasi bo’lib 35 kun) davom etdi.

Gitlerchilar Germaniyasi Polshaga hujumidan asosiy maqsadi mustakil Polsha davlatini yo’q qilish va uning barcha boyliklari va hududidan sobiq SSSR ga hujum qilish uchun foydalanishdan iborat edi. Gitlerchilar Polshada «Yangi tartib» - tahqirlash, qirish, zulm tartibini o’rnatdilar. 100 ming polyak ishchilari va dehqonlari o’ldirildi, 15 mln polyak uy-joyidan, mulkidan mahrum qilindi, 100 minglab vatanparvarlar qamoq lagerlariga tashlandi, 2 milliondan ortiq polyak Germaniyaga majburiy mehnatga jo’natildi. Polsha erlari fashizm qamoq lagerlarining markazlashtirilgan joyiga aylandi. Evropada urush boshlangach AQSh o’zining betarafligini e’lon qildi. Bundan tashqari, Germaniya ittifoqchilari Finlyandiya va Ruminiya hududlaridan ham hujum qilishni maqsad qilib qo’ygan edilar. Piyoda qo’shinlarning harakati rejaga muvofiq aviastiya va dengiz qo’shinlari yordamida birgalikda harakat qilib, rus aviastiyasini yo’qotish, hujum qilingan tomonlarda qo’shinlarni himoya qilishdan iborat edi. Sovet aviastiyasi tor-mor etilgandan keyin, Germaniya harbiy havo kuchlari Sovet Ittifoqining sanoatlashgan shaharlarini, birinchi navbatda Uralni qo’lga kiritish kerak edi. Harbiy dengiz kuchlariga shunday vazifa qo’yilgan edi. Sobiq SSSR ni Boltiq dengizida harakat qilishini to’xtatishdan iborat edi. G’arbiy frontdagi holatga qarasak, 1939 yil sentyabrdan 1940 yil apreligacha 7 oy davomida G’arbiy frontda aktiv urush harakatlari bo’lmadi. Faqat dengizlardagina birmuncha aktiv urush harakatlari bo’lib turdi. Shu sababdan chet el matbuotida G’arbiy frontdagi urush hajviy tarzda «G’alati urush» deb ataldi. Aslida Bu urushda g’alatilik yo’q edi, chunki Angliya va Franstiyaning Chemberlin va Dalade boshlik hukumatlari Angliya va Franstiya bilan birgalikda Germaniyaga nisbatan harbiy jihatdan ustun bo’lsalarda, Germaniyaga qarshi urush qilishni istamadilar.

Umumiy planda SSSRning qurollangan kuchlari 1945 yilda yanvar hujumi ishlab chiqilgan edi. Bu hujumda Baltikadan to janubiy Karpatgacha bo’lgan hududlarni egallash va dushmanni mag’lub etib, Polsha xalqini Gitler hujumidan himoya qilinishini tugatish edi. German-fashist kuchlari har danday yo’l bilan Polshani ushlab turishga harakat qildi. Uning territoriyasida Seroskdan Yaslogacha bo’lgan hududda 30 ta diviziya, 2ta brigada va Varshava garnizoni bor edi. Bundan tashqari Polsha shaharlarida garnizon vazifasini o’tovchi 50 ta alohida batalon bor edi. Vislem va Oder orasidagi 7 chegara orasida himoyaga birinchi bo’lib tayyorlangan hudud, Vislin edi. Uni "A" armiyasining bosh kuchi qattiq ushlab turar edi. Qolgan hududlar g’arbiy kuchlar tomonidan egallanmagan edi. Ular qizil armiya bostirib kelganda uni Oderga kiritmaslik uchun mo’ljallangan edi.

Polshani ozod qilish vazifasi 1-Belorus va 1-Ukraina frontiga yuklatilgan edi. Polsha hududining ozod qstilinish operastiyasi Vislo-Oder operastiyasi nomini oldi. Uning mazmuni shundan iborat ediki, bir vaqtning o’zida bir necha hududda kuchli hujum bilan Gitler himoyasini buzish, tezda g’arbiy kuchlarni kiritish va dushmanni ta’qib qilib borish ko’zda tutilgan edi. Bu operastiyada asosiy rolni harbiy kuchlar egallagan edi. Ular Poznan va Breslanga 2 ta kuchli hujum berishni ko’rib chiqishdi. Dushmanning barcha himoya kuchlarini yorib o’tib ularni mag’lubiyatga uchratish maqsad qilib qo’yilgan edi.

Harakatning boshlanish nuqtasi Visla daryosi edi. 1-belorus fronta (komandir marshal G. K. Jukov, harbiy sovet generali a’zosi K. F. Telegin, shtab boshligi M. S. Malinin ) Poznanga asosiy hujumni uyushtirdi. Shu bilan birgalikda uning armiyasi Pulav plastdarmidan umumiy yo’nalishda Radom va Lozdga hujum uyushtirdi. Frontning o’ng qanotidagi kuchlari Dushmanning Varshava guruhini yo’q qilishi kerak edi. 1-Ukraina fronti kuchlari (komandir marshal I. S. Konev, harbiy sovet a’zosi general K. V. Kraynyukov, shtab boshlig’i general V. D. Sokolovskiy) Sandomirsk plastdarmidan umumiy yo’nalishda Breslanga qattik hujum uyushtirishdi. Bu frontlarning ustunlik jihati shundan iborat ediki, ularda harbiy texnika sovet-german frontidan ko’p edi. Ularning tarkibida 22037.7 ming kishi, 33500 qurol va minomyot, 7 mingdan ortiq; tank va 5 ming samolyot bor edi. Operastiya to’xtovsiz harbiy kuchlarni tayyorlar edi. Million snaryad va minalar artilleriyadan etkazildi. To’xtovsiz jangning taktik usullari qo’llandi. Polshaning ozod qilingan qismi qizil armiya qo’shinlaridan minnatdor edi.

12-yanvar 1-Ukrain frontining harbiy kuchlari, 14-yanvar 1-Belorus frontining harbiy kuchlari Polshani ozod qilish harakatini boshlab yuborishdi. Minglab qurol, minomyotlar bilan dushmanga kuchli zarbalar berishdi. Ob havoning noqulayligi sababli general S. I. Rudenkoning 16- harbiy havo kuchlari va S. A. Krasovskiyning 2-armiyasi harakatlari cheklangan edi. Shunday bo’lsa ham ular Vilins hamoya chizig’ini yorib o’tishga muvaffaq bo’lishdi. harbiy tanklar ham o’z harakatlari bilan muvaffaqiyatga erishdi. 1-Ukraina fronti 4 kun ichida 100 km hududni egallab yirik shahar hisoblangan Kekseni ishg’ol etishdi. Gitlerchilar chekina boshlashdi. Sovet qo’shinlari ularni ta’qib qilib mag’lubiyatga uchratar edi.

17-yanvar general P. S. Ribalko qo’mondonligidagi 3-tank gvardiyasi, general A. S. Jadovning 5-armiya gvardiyasi va general K. A. Koroteyevning 52- armiyasi katta kuch bilan Varta daryosini yorib o’tishdi va Polshaning harbiy markazi-Chenstoxov shahrini egallashdi. Birinchi bo’lib shaharga Sovet qahramoni mayor S. V. Xoxryanov qo’mondonligi ostidagi tank armiya qo’shinlari bostirib kirishdi. Bu qo’mondon o’zining aqlliligi va janglardagi dovyurakligi uchun "Oltin yulduz" medali bilan taqdirlangan. Belorus fronti qo’shinlari dushman qo’shinlari ustidan muvaffaqiyatli hujumlar uyushtirdi. Ikki kun ichida ular dushman himoyasini yorib o’tib, 25- 50 km gacha bo’lgan hududlarni egallashdi va dushmanga juda ko’plab talafotlar etkazishdi.16 yanvar kuni V. Ya. Kolpakchi qo’mondonligi ostidagi 69-armiya va 11-tank qo’shinlari Radom shahrini egalladilar va Lozdga qarab yo’l oldilar. Shu paytda general F. I. Perxorovichning 47-armiyasi va general P. A. Belovning 61-armiyasi Varshavaga sharqdan va janub tomondan yurildi. General S. I. Bogdanov qo’mondonligi ostidagi tank gvardiya armiyasining 2-qismi dushmanning Varshava guruhiga zarbalar berdi. Qamal xavfini sezgan dushman o’z kuchlarini oldirdi. 17- yanvar kechasi general S. G. Poplavskiy qo’mondonligi ostidagi Polsha qo’shinlarinig 1-armiyasi o’z hujumlarini boshladi. Unga birinchi navbatda o’z davlatining hududlariga kirish topshirig’i qo’yildi. U 17 yanvar kuni dushman qarshiligini yorib poytaxt shaharga kirishga muvaffaq bo’ldi. Ularni izidan shaharga sovet qo’shinlari ham kirib kelishdi. Evropadagi eng chiroyli poytaxt shahar bo’lgan Varshava endilikda vayrona bo’lib yotardi. Gitlerchilar shaharni harobaga aylantirishdi.

Dushmanni ta’qib qilib borish kayfiyati kundan kunga oshib borardi. Sovet qo’shinlari tezroq dushman ustiga bostirib borib uni mag’lubiyatga uchratishni xohlar edi. Germaniya hududigacha bo’lgan, Oder, Berlingacha bo’lgan hududlar masofasi qisqarib boraverdi. harakatlar "Olg’a germaniyaga", "Olg’a, Berlinga", "aka-uka va opa-singillarimizni fashistlar zulmidan ozod qilamiz" degan shiorlar ostida harakatlanardi.

18-yanvar 1-Ukrain frontining armiyasi Yuori-Silezk rayoni uchun harakatni boshlab yubordi. Keyingi kunda 3-tank gvardiyasi, 5-tank gvardiyasi va 52- armiyasi kushilgan xolda Breslaga etib kelishdi, frontning chap qanotidagi qo’shin esa (general P. A. Kurochkin qo’mondonligidagi 60-armiya va general I. T. Korovnikovning 59-armiyasi) Polshaning qadimgi poytaxti Krakovni ozod qilishdi. Ular oldinga harakat qilib, Chenstoxovning janubi-g’arbida bo’lgan dushman qo’shinlariga tomon yurish qildilar. Shimoldan bu shaharga general D. N. Gusev qo’mondonligi ostidagi 21-armiya bu shaharga zarba berdi. Lekin dushman juda qattiq qarshilik ko’rsatdi. Bu ishlab chiqarish yuqori bo’lgan shaharni saqlab turishga harakat qildi. Qurshab olish xavfi borligi sababli dushman qo’shinlari asta-sekin chekina boshladi.

23-yanvaradan to fevral oyigacha bo’lgan vaqt oralig’ida 1-Ukrain fronti Oderga chikdi. Olau daryosi rayonlarini va Shimoliy-g’arbiy Oppelna (Oppole) ni dushmanlardan tozalab, harbiy hududdagi plastdarmni qo’lga kiritishdi. Oderdagi sovet qo’shinlarini to’xtatish harakati amalga oshmadi. 18-yanvarda 1-Belorus fronti Varshavadagi dushman qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratishdi. Keyingi kun esa sanoatga boy shahar Lozdni egallashdi. Hujum tez suratlar bilan rivojlana bordi. 2-Belorus frontinig qo’shinlari shimoliy-g’arbga Elbin rayoniga qarab harakatlana bordi. Gitlerchilar shimoldan 1-belorus frontiga zarba berishga intildi. Buning uchun ular Sharqiy kuchlarini to’plashdi. Polsha qo’shinlarining birinchi armiyasi shiddat bilan g’arbga tomon harakatlarini davom ettirishdi. Tezda ular dushmanning Poznandagi guruhini keyinchalik Shneydelyugdagi guruhini qurshab olishdi. 29-yanvar kuni 1-belorus fronti qo’shinlari Germaniya territoriyasiga bostirib kirishdi. Har bir jangchi, har bir sovet harbiysi xursandchilik tuyg’usini his qildi. Oderga tomon yo’nalish natijasida 3-fevralda daryoning o’ng qirg’og’idagi hududlarni dushmandan to’laligicha ozod qilishdi. Keyinchalik Kyustrin rayondagi plastdarmni egallashdi. Oderga 6 ta front armiyasi chiqdi. Ulardan 2 tasi tank qo’shinlari edi.

Fevralning boshlarida hujum operastiyalari juda omadli kechdi. Bu operastiya 500 km masofadagi hududlarda bo’lib o’tdi va 23 kun davom etdi. Sovet qo’shinlari harakatining o’rtacha sur’ati bir kunda 25 kmni tashkil etdi, tank qo’shinlari esa bir kunda o’rtacha 30-35 kmni tashkil etar edi. Operastiya davomida dushman qo’shinlari juda katta talafotlar ko’rdi. Dushman qo’shinlarinig 35 ta diviziyasi yo’q qilib tashlandi. 1-Belorus Qo’shinlari va Ukrain frontlari juda ko’p qurollarni qo’lga kiritishdi. Bular 14 ming o’qotar qurol va minomyot, 1400 tagacha tank, boshqa ko’plab qurollar, harbiy texnikalar edi. Bu katta yo’qotishlardan so’ng german qo’mondonligi qizil armiya hujum chizig’iga qo’shimcha 29 diviziya, 4 ta brigada va ma’lum miqdorda texnik qurollar tashlashga majbur bo’ldi. Sovet qo’shinlarinig muvaffaqiyatli yurishlari xalqaro rezonansga sabab bo’ldi. 1945 yil 27 yanvarda U. Cherchil I. V. Stalinga quyidagicha maktub yozadi: "Biz sizning g’alabalaringizdan xursandmiz... bizning tabrigimizni qabul qiling. Biz sizdan minnatdormiz."

Yanvar oyidagi hujumi natijasida kizil armiya qo’shinlari Polshaning harbiy hududidagi katta qismini ozod qilishga erishadi. harbiy harakatlar allaqachon Germaniya hududiga o’tib ketadi. Bu erda sovet qo’shinlari plakatlar osishadi. Bu plakatlarda "ana, fashist germaniyasi" deb yozilgan edi. Ularda takror va takror gitlerchilarga nisbatan nafrat kuchayib borardi. Bu nafrat sovet qo’shinlarini yanada qattiq zarbalar berishga undardi, hujum tempini oshirardi. Endi sovet qo’shinlari qariyb Berlinga yaqinlashishdi. Berlingacha atigi 60-70 km qolgan edi. Shu payt Gitler qo’shinlari sovet qo’shinlarini Germaniyaga kirishiga to’sqinlik qilish natijasida hududlarda himoya vositasini kuchaytirayotgan edi. Pomeranda nemis guruhi armiyasi "Visla" sovet qo’shinlariga zarba berishga tayyorlanayotgan edi. "Visla" armiyasi 25 yanvarda tashkil qilindi. Sovet qo’shinlari dushman qilishi mumkin bo’lgan barcha harakatlarni his qilib himoya choralarini ko’rdi. Fevral-martda qizil armiyaning qo’shinlari Sharqiy Pomeran, yuqori va quyi Siliziya va Sharqiy Prussiyaga yuborildi. Shu bilan birgalikda Oderdagi harbiy qirg’oqlari hududlaridagi plastdarmlarni egallash yo’lga qo’yilgan edi. Sovet qo’shinlarinig bir qismi Neys qirg’oqlarigacha etib bordi. Sharqiy Pomeranda Oderga yo’nalgan dushmanga xavf solgan 1-Belorus frontiga yo’liqqan Visla’ armiyasiga 2 ta armiya qo’shildi. Nemis qo’shinlari Shariy Prussiya yo’lidagi Pomeranni mustahkam egallash maqsadida 16 piyoda 4 ta tank, 2 ta diviziya, 5 ta brigada, 8 ta alohida gruppa 5ta garnizon himoyaga tashaldi. "Visla" armiyasida 4 ta piyoda va 2 ta motorli diviziya mavjud edi. Yuqori qo’mondonlik bu vaziyatni baholab, 2-Belorus frontini Sharqiy Prussiya hududidagi harakatlarini endi Sharqiy Pomeran bilan almashtirilishi ta’kidlandi. Front qo’shinlariga Danstig va Gdinya portlarini egallash topshirildi. 10 fevral ular harakatni boshlab yuborishdi, lekin sekin harakat qilishdi. Dushman qo’shinlari Pomernni qattiq himoya qilish choralarini ko’rgandi. Yuqori qo’mondonlik buni hisobga olib, bunga nisbatan choralarni ko’rdi. Pomir guruhini egallashda 2-Beloruss frontidan tashqari yuqori qo’mondonlik 1-Beloruss frontini va Polsha qo’shinlarinig 1-armiyasini ishtirok etish harakatlarini keltirib chiqardi. Bu operastiyaga Baltika qo’shinlari ham jalb qilindi. Hujum kuchayib sovet qo’shinlari dushman qo’shiniga 2 ta qaltis hujum uyushtirdi; birinchi hujum 24-fevral kuni 1-Beloruss qo’shinlari tomonidan amalga oshirildi., ikkinchi hujum 1-mart kuni 1-Beloruss fronti tomonidan zarba berildi. hujumkor armiya Sharqiy Pomeran guruhini yorib o’tishdi va Baltika daryosi qirg’oqlariga etib kelishdi. Polsha qo’shinlari Kolbergga chiqib u erda ular o’z boyliklarini yana qo’lga kiritishdi. Sovet yuqori qo’mondonligi Polsha qo’shinlarining 1-armiyasining Pomerandagi yutuqlarini hisobga oldi. 2-Beloruss fronti daryoga chiqqandan so’ng Sharqqa qarab Dansing tomon yo’l olishdi.1-Beloruss qo’shinlari esa g’arbga qarab Oderga tomon yo’l olishdi. Martning oxirlarida Sharqiy Pomeraniya butunlay dushmandan ozod qilindi. 2-Beloruss fronti Gdinya va Danstigni egalladi. Shu paytda 1-Ukrain fronti Sileziya guruhini mag’lubiyatga uchratishi va Neyzi qirg’og’iga chiqishi kerak edi. Front 26 piyoda, 4 tank, 2 motorli diviziya, tank brigadasi va "Breslau" guruhiga ega edi.

8-fevral kuni shimoliy Breslau plastdarmi, 1-Ukraina frontining o’ng qanoti quyi Silez operastiyasini boshlashdi. Zarbalar janubiy Glogau rayonidan Kotbus va Pensix yo’nalishida berildi. Sovet armiyasining omadi kelib, ular 24- fevral kuni 100 km gacha bo’lgan hududni egallashga muvaffaq bo’lishdi. Ularning kayfiyatlari ko’tarilib hatto Breslau va Glogau garnizonlarini ham qurshab olishdi. Gitlerchilarning Oderda mavjud bo’lgan himoyasi buzilgandi.

15-martda frontning chap tomonidagi qo’shinlari yuqori Silez operastiyasi hujumiga o’tishdi. Dushmanning Opelin guruhini tor-mor etgandan so’ng ular Chexoslovakiya chegarasidagi Sudetga chiqishdi. Bu operastiya natijasida qo’shinning chap qanoti 20-martda dushman diviziyasining beshtasini qo’lga olishdi. Sovet qo’shinlarining harakati natijasida Polsha hududi dushmandan ozod qilindi. Xo’rlangan, oyoq osti qilingan Polsha xalqi endi bemalol nafas ola boshladi. Okkupastiya davrida Polsha juda ko’p zulm ko’rdi. Gitlarchilar ularning madaniyatini, ma’naviyatini, an’analarini, urf-odatlarini oyoqosti qilgan edi. Mamlakatda terror avj olgan edi. Har kuni Fashist okkupastiyasi o’rtacha hisobda 3 ming kishini boshini er edi. Krakovdan uncha uzoqda bo’lmagan Osvensim lagerini hamma biladi. Bu gigant o’lim lageri edi. Bir vaqtning o’zida u erda 180 mingdan 250 minggacha o’liklar saqlanar edi. 1945 yilgacha u erga har kun besh vagon odamlar kelardi. Bir kunda bu erda 10-12 minglab kishilar vafot etardi. Hammasi bo’lib lagerda 4 mln kishi o’lim topgan edi.

Polsha xalqi jasorat bilan gitlerchilarga qarshi kurashdi. Polshaning ozod qilinishi yo’lida 600 ming sovet qo’shinlari qurbon bo’ldi.

Yashno-Kishinyovsk operastiyasi muvaffaqiyatli kechganidan so’ng 2- va 3- Ukraina fronti e’tiborni Ruminiyaning markaziy qismi va Bolgariyaga qaratdi. 29- avgust kuni yuqori qo’mondonlik 2- va 3- ukrain frontiga Ruminiyani Gitlarchilardan ozod qilish vazifasini qo’ydi. 2-Ukraina frontinig hujum yo’nalishi belgilandi. Unga ko’ra bu front Proshtensk rayonini egallab, Buxarestdan nemislarni chiqarishi kerak edi. 7-8 sentabr kunlari Kimpulung, Piteshti, Djurdju hududlarini egallashi kerak edi. Frontning o’ng qanot qo’shinlari shimoliy-g’arbiy yo’nalishida Sharqiy Karpatni egallash vazifasi bilan hujumni boshlashdi. 15- sentabrda Bistris, Kluj, Sibiuga chiqishdi. Keyin ular Satu-Marega zarba berishdi. Z-Ukrain frontining qo’shinlari hujumni kengaytirib, shimoliy Dobrudjuni egallashi va 5-6- sentabrda rumin bolgar chegarasiga chiqishi kerak edi. 2-Ukrain fronti qo’shinlari dushmanga yangi zarbalar berdi. 29- avgustda 5- va 6-tank armiyasi Gitler qo’shinlarini mag’lub etib, sharqqa kirdi. 30 avgust kuni 3-gvardiya havo-desant diviziyasi Ploeshtidan gitlerchilarni butunlay tozaladi. Ploeshtini ozod qilishda sovet qo’shinlari bilan birgalikda 18-rumin diviziyasi ham ishtirok etdi. 30-31 avgust kunlari sovet va rumin armiyasi Praxov qirg’og’ini dushmandan tozalab, Ploeshtin rayonini to’liq dushmandan ozod qilishdi. Natijada shimoldan Buxarestga xavf tug’ildi, Gitler armiyasi rumin neftidan ajraldi, sovet va rumin qo’shinlarining Transilvaniyaga kirib borish ehtimoli tezlashdi. Nemislarning rumin neftidan ajralishi xususida sobiq gitlerchilarning generali shunday so’zlarni yozib qoldirgan; "...30 avgustda ruslar qattiq qarshilikka qaramasdan Ploeshtining neft rayonlarini qo’lga kiritishdi. harbiy-iqtisodiy tarafdan qaralganda bu, aytish mumkinki, Germaniya uchun hal qiluvchi zarba edi."

6-tank armiyasi muvaffaiyatli Buxarestga kirib bordi. Ularning izidan I. M. Managarov boshchiligidagi 53-armiya kirib bordi. Ularning vazifasi shundan iborat ediki ular zudlik bilan Buxarestni Gitlerchilardan ozod qilishi kerak edi.

29-30 avgust kunlari 46-armiya ismlari Ruminiya poytaxtiga kirishdi. 30-31 avgust kunlari 6- va 53- sovet armiyasining qo’shinlari, hamda Tudor Vladimir nomidagi 1-Ruminiya armiyasi Buxarestga kirib borishdi. Poytaxt aholisi sovet va rumin qo’shinlarini iliqlik bilan kutib oldi. Hamma joyda "Ura!", "Yashasin sovet-xaloskor armiyasi" degan so’zlar yangrar edi.

Ruminiyadagi harbiy harakatlardan so’ng sovet qo’shinlari bolgar xalqiga yordamga kelishdi. 1944 yil Bolgariya mamlakatida chuqur iqtisodiy krizis yuzaga keldi. Davlat byudjetining asosiy qismi Germaniyaning harbiy harajatlari uchun ishlatilar edi.

Ishchilarning kambag’allik holati turli qarshi qarashlarga olib keldi. Bolgar patriotlari qo’lga qurol olib, fashizmga qarshi kurash olib bordi. 1944 yiliing yozida qurollangan partizan kurashi vujudga keldi. 1944 yil uning tarkibida 1 ta diviziya, 4 ta alohida brigada, 37 ta otryad, bir ancha batalon va bir necha yuz g’arbiy guruh bor edi. Sovet armiyasining "Janubiy Ukraina’", Yasno-Kishinyovsk operastiyalarining g’alabalari bolgar xalqining ozodlikka bo’lgan ishonchini yanada kuchaytirdi.

Sovet armiyasining g’alabalari Polsha xalqiga gitlerchilar zulmidan ozod bo’lishga ishonch tug’dirdi.

26-avgustda Bagryanova hukumati Bolgariya neytralitetni saklab turib uning hududiga bostirib kirgan nemis qo’shinlarini qurolsizlantirishini aytdi. Bu Bolgar xalqining sovet hukumatini chalgitish uchun qilingan navbatdagi yolgon edi.

Urush yillarida sovet ittifoi o’zining do’sti hisoblagan Bolgariyani nemis fashistlaridan ozod qilish uchun barcha harakatlarni qildi. Sovet ittifoqining Bolgariyadagi nemislarga urush e’lon qildi, bu Bolgar xalqiga hech qanday zarar etkazmasdi. Ular bundan fashist Germaniyasidan qutulishlarini o’ylab quvondilar. Bolgariya patriotlari SSSRning bu aktini to’g’ri tushunishdi. Va ular sovet qo’shinlarining ular hududiga kirib nemis fashistlaridan ozod qilishini intiqlik bilan kutar edilar.

Bolgariyadagi muvaffaqiyatli vaziyatni hisobga olib, sovet qo’mondonligi shu bilan bir qatorda sovet armiyasida 22 ta diviziya, 7 ta brigada, 510 ming kishi bor edi. Bu qo’shin qismi 3-ukraina frontiga qarshi turardi. Qoradengizning Varna, Burgas va Dunayning Ruse (Rushun) portida nemis va bolgariya harbiy kemalari bor edi. 9 bolgar diviziyasi va 2 ta kavaleriya brigadasi Yugoslaviya va Gretsiyaga qaratilgan edi. Bu diviziyaning Bolgariyaga yurishi boshlangan paytda, Gitler qo’shinlari ularga hujum qildi. Qolgan diviziya va brigadalar Vidiva rayonining janubidagi Vidina sofi va Plovdivda joylashgan edi. Bolgariya poytaxtida va mamlakatning yirik shaharlarida (Varna, Burgay, Stara-Zagora, Plovdiv) SSning nemis qismi, suv qo’shinlari va qirg’oq artilleriyalari va qorovullar joylashdi. Ular Bolgariya aerodromlarini, dengiz portlari va muhim temiryo’l yo’nalishlarini nazorat qilardi. Umumiy hisobda nemis-fashist qo’shinlarining Bolgariya hududida joylashgan qo’shini 1944 yilda 30 ming kishiga etdi. Nemis-fashist qo’mondonligi odatdagidek Bolgariyadagi ta’sirini saqlab turishga harakat qilardi. U Gitlerning buyruqlari asosida boshqarilardi. 1944 yil 31 iyul A. Yodlen bilan bo’lgan suhbatda Yodem shunday deydi; "Bolgariyasiz biz Bolqondagi tinchlikni saqlab tura olmaymiz.

5-sentabr Bolgariyaga jang e’lon qilingan kun, Sovet qo’mondonligi Bolgariya operastiyasini tasdiqladi. Bu operastiya Z-Ukraina fronti taklifi bilan va sovet ittifoqi marshali ishtirokida ishlab chiqildi.

Operastiyaning mazmuni shundan iborat ediki, Bolgariya xalqini monarxo-fashistik zulmdan ozod qilish edi. Operastiya davomida front qo’shinlari Djuardju, Karnobat, Burugas shaharlarini, Varna va Burgus portlarini egallash, dushman qo’shinlarini qo’lga kiritib, Bolgariyaning dengizga yaqin hududlarini ozod qilish edi.

5-sentabr frontda 258 ming kishi, 5583 qurol va minomyot, 508 tank, 1026 harbiy samolyot bor edi. koradengiz fronti Varna va Burkasni yopib qo’yish kerak edi.

8-sentabr ertalab soat 11 da 3- ukrain fronti qo’shinlari Rumin Bolgar chegarasigacha kelishdi, yarim soatdan so’ng asosiy kuchlar ham etib keldi. Ular shiddat bilan janubiy g’arb tomon qo’zg’alib, birinchi bo’lib Bolgariya hududiga general I. A. Maksimovich qo’mondonligi ostidagi 34- gvardiya o’qchi diviziyasi, general S. Akozan qo’mondonligi ostidagi 73- gvardiya, polkovnik P. I. Kuznestov qo’mondonligidagi 353-o’qchi diviziya va polkovnik G. I. Kolyadin qo’mondonligi ostidagi 244-o’qchi diviziyalari yurish qilib kirdilar.

8-sentabr kuni 27 joyda miting bo’lib o’tdi. U sovet armiyasi bilan uchrashuv munosabati bilan uyushtirilgan edi. Unda 80 mingdan ortiq kishi qatnashdi.

Z-Ukrain frontining harakati va qurollangan xalq qo’zg’oloni 9- sentabr kuni Bolgariya ozod qilinishida asosiy rol o’ynadi. Gitlerchilar endi o’zlarining ehtiyojlari uchun Bolgariya iqtisodidan foydalana olmas edilar. Bolgariya portlarining ozod qilinishi sovet flotining Qoradengizda hukmron bo’lishini ta’minladi.

Nemis-fashist guruhining "F" va "E" armiyasi qo’shinlarining taktik holati yomonlashdi. Sovet qo’shinlarining Bolgariyani egallab Yugoslaviyaga chiqishi, nemis fashist qo’shinini Yugoslaviya Grestiya, Albaniyadagi qismlarini yo’qotishda juda qulay imkoniyat yaraldi.

Chexoslovakiyani ozod qilish vazifasi 1-2- va 4-Ukrain fronti vazifasiga yuklatilgan edi. 2-Ukrain frontining muvaffaqiyatli yurishlaridan so’ng Slovakiyani ozod qilish imkoniyati tug’ildi.

Italiya Albaniya orqali Grestiyaga hujum qildi. Germaniya 300 ming kishilik nemis-fashist qo’shinlari 1941 yil 6 aprelda Yugoslaviyaga va Grestiyaga urush e’lon qilmay hujum qilib, bu mamlakatlarni va Grestiyaning Krit orolini bosib oldilar. Natijada nemis-fashistlar butun Sharqiy- Janubiy Evropani o’zlariga bo’ysundirdilar. Turkiya o’zining Bolqondagi ittifoqchilariga Ruminiya, Grestiya, Yugoslaviyaga hech qanday yordam ko’rsatmadi. Yugoslaviya, Grestiya va boshqa mamlakat xalqlari esa fashizmga qarshi harakatlarni boshlab yubordilar.

Nemis-fashistlarning Yugoslaviyaga va boshqa mamlakatlarga hujumi Ularning sobiq SSSR ga qarshi urush boshlash rejasi bilan bog’liq edi. 1940 yil dekabrda «Barbarossa» deb nomlangan «Yashin tezligidagi» urush rejasi ishlab chiqildi. Ushbu reja bo’yicha sobiq SSSR ni 1,5-2 oy ichida tor-mor keltirish mo’ljallangan edi.

Fashistlar sobiq SSSR ga qarshi agressiyaga tayyorlanayotganliklarini niqoblash uchun Angliya shaharlarini havodan vahshiylarcha bombardimon qila boshladilar. 1940 yil oktyabrda Germaniya qo’shinlari Ruminiyaga bostirib kirdi. Ruminiyada general Antoneskoning fashist diktaturasi o’rnatildi. Ruminiya bosib olingach, fashistlar Vengriyaga bostirib kirdilar. Vengriya yashin tezligida bosib olindi. U erda fashist diktator Horti hukumati faoliyat ko’rsatdi. 1941 yil martda Gitlerchilar Bolgariyani bosib oldi va 1941 yil aprelda fashistlar tomonidan Yugoslaviya bilan Grestiya bosib olindi va bo’lib tashlandi.

Janubi-Sharqiy Evropa davlatlarini juda tez muddatda bosib olinib, sobiq SSSR ga hujum qilish plastdarmga aylantirildi. Nafaqat plastdarmga balki ularning barcha resurslari Germaniya ixtiyoriga o’tdi va ko’p sonli armiyasi fashistlar safiga qo’shildi. Nemis-fashist bosqinchilari bosib olgan butun Evropaning eriga o’lim lagerlari tashkil qilindi. Ikkinchi jahon urushining birinchi davrida 12 ta konstentrastion lagerlar tashkil qilindi va bu erda harbiy asrlar juda qattiq rejimda saqlanar edi. Angliya va AQSh hukmron doiralari orasida uzoqni ko’ruvchi tadbirkor siyosiy arboblar sobiq SSSR bilan hamkorlik qilish ularning o’zlari uchun zarar ekanligini tushundilar va sobiq SSSR ga qarshi urushga qatnashishga rozi bo’ldilar. Buning evaziga Gitler Vengriyaga Galistiyani va Dneprgacha bo’lgan Karpat tog’-etaklarini, Ruminiyaga shimoliy Moldaviya va Ural janubini, Finlyandiyaga Leningrad viloyatini va’da qildi. Finlyandiya hududida nemis-fashist qo’shinlari kiritildi. Gitler Leningradni er yuzidan butunlay yo’q qilishni rejalashtirdi.

1940 yil sentyabrda sobiq SSSR hukumati Shvestiya betarafligini buzmasdan Gitler hukumatini ogohlaantirdi. Bu esa Shvestiyaning Gitlerchilar okkupastiyasidan qutilib qolishga katta yordam berdi. 1941 yil 5 aprelda sobiq SSSR Yugoslaviya bilan do’stlik va hujum qilmaslik ahdini tuzdi.

Sharqiy mamlakatlarning hukumatlari esa Gitler Germaniyasi oldida taslimchilik va xoinlik pozistiyasida turaverdilar.

Gitlerchilarning okkupastiya qilgan mamlakatlarda million-million kishilarni azob-uqubatga soldi, qamoq lagerlariga jo’natdi, millionlab kishilarni qirib tashladi. Bunday zulmatga qarshi xalklar milliy ozodlik kurashi olib bordilar. Bu kurashlar Stalingrad yonidagi g’alabalardan keyin kuchayib ketdi. Evropada fashizmga qarshi milliy ozodlik kurashi Yugoslaviya, Franstiya, Italiya, Chexoslovakiya, Polsha, Bolgariya, Albaniya, Grestiya, Ruminiya, Norvegiya, Gollandiya va boshqa davlatlarda o’sdi. Yugoslaviyada xalq ozodlik armiyasi tuzildi.

1972 yil yozida bolgar vatanparvarlarini birlashtirgan Vatan fronti, 1943 yil avgustida uning milliy komiteti tuzildi. Albaniya vatanparvarlarining antifashist kurashi rivojlanib, 1943 yil yozida milliy ozodlik armiyasi tuzildi. Umumxalq qurolli qo’zg’olonga tayyorgarlik ko’rdi. Germaniyadagi og’ir vaziyatga qaramay ular kurashni to’xtatmadilar.

1943 yilda Berlinda yirik antifashistik tashkilot tuzildi. 1943 yil yanvarida Kasablankada Ruzvelt va. Cherchill uchrashib Sistiliya oroliga desant tushirish to’g’risida kelishib oldilar.

1943 yil 12 mayda Shimoliy Afrikada italyan-nemis qo’shinlari taslim bo’ldi. Bu g’alaba Angliya va AQSh ning Evropada ikkinchi fronti ochishlari uchun qulay sharoit yaratib berdi. Cherchill janubi-sharqiy Evropaning Sovet armiyasi tomonidan ozod qilinishiga yo’l qo’ymaslik, Bu territoriyada Angliya ta’sirini o’rnatish va harbiy operastiyalar o’tkazishni taklif qildi. Ruzvelt Bolkondan ko’ra Shimoliy Franstiyadan hujum boshlashni afzal ko’rdi.

Reymsda AQSh va Angliya hukumatlari Dyonist «hukumati» bilan harbiy harakatlarni to’xtatish va so’zsiz taslim bo’lish to’g’risida taxminiy «protokolga qo’l qo’ydilar. AQSh va Angliya o’zlari okkupastiya qilishi kerak bo’lgan rayonlarning harbiy sanoat qudratini saqlab qolishga intildilar.

Sobiq SSSR qo’shinlari nemis-fashist qo’shinlarining qoldiqlariga zarba berdi. 17 mayda Pragani ozod qildilar. Sovet qo’shinlari aslida 30 aprelda Reyxetagni shturm qilib, bino tepasiga G’alaba bayrog’ini ildilar. Shu kuni Gitler, undan keyin esa Gebbels o’zini o’zi otib o’ldirdi.

Chexoslovakiyaning hamma eri ozod qilindi. 1940 yil 18 dekabrda Gitler sobiq Sovet Ittifoqiga qarshi urushning rejasini tasdiqladi. Bureja «Barbarossa» nomini oldi. Barbarossa rejasining harbiy-siyosiy maqsadi shunday ediki, SSSR ni tamoman tor-mor qilish edi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun Qizil Armiyaning asosiy kuchlarini tor-mor etish sobiq Sovet Ittifoqi hududiga kirib, uning asosiy, siyosiy va iqtisodiy markazlarini egallashdan iborat edi. Moskvani egallashga katta e’tibor berildi. Bureja muallifining fikricha, siyosiy jihatdan ham, katta g’alaba deb hisoblanardi. Vazifaning oxirgi nuqtasi rejada ko’rsatilgan bo’lib, Sharqiy Rossiyani Arxangelsk – Volga yo’lidan bo’lib tashlash edi. Hujum 3 tomonlama amalga oshirilganini Sharqiy Prussiyadan Pskovga, Leningradga, Sharqiy Polыnadan Minska, Smolenska va Lyubina rayonida Jitomirga, Kievga hujum qilish edi.

G’arbiy frontdagi holatga karasak, 1939 yil sentyabrdan 1940 yil apreligacha 7 oy davomida G’arbiy frontda aktiv urush harakatlari bo’lmadi. Faqat dengizlardagina birmuncha aktiv urush harakatlari bo’lib turdi. Shu sababdan chet el matbuotida G’arbiy frontdagi urush hajviy tarzda «G’alati urush» deb ataldi. Aslida Bu urushda g’alatilik yo’q edi, chunki Angliya va Franstiyaning Chemberlin va Dalade boshlik hukumatlari Angliya va Franstiya bilan birgalikda Germaniyaga nisbatan harbiy jihatdan ustun bo’lsalarda, Germaniyaga qarshi urush qilishni istamadilar. Ular Myunxen siyosatini davom ettirib, hali ham Germaniyani SSSR ga qarshi qo’yishni, U bilan SSSR ga qarshi til biriktirishni mo’ljalida bo’ldilar. Franstiya va Italiya o’rtasida Germaniya bilan yarashish to’g’risida g’ayri rasmiy muzokaralar bo’ldi.

1939 yil 1 oktyabrda Angliya va Franstiya Turkiya bilan o’zaro yordam ahdini tuzib, uni sobiq SSSR ga qarshi urushga undadilar. Finlyandiyani esa SSSR ga qarshi gij-gijladilar. Sovet - Fin urushi davrida shimoldan SSSR ga qarshi urushni kuchaytirmoqchi bo’ldilar. Angliya va Franstiya ichki siyosiy hayotida progressiv kuchlarga qarshi reakstiya avj ola boshladi. Bu mamlakatlarning hukmron doiralari nemis-fashistlaridan ham ko’ra o’z xalqlaridan ko’proq qo’rqdilar va xalqqa qarshi siyosatni kuchaytirdilar. Bundan jinoyatkorona siyosatlar natijasida Bu mamlakatlar fashist agressiyasiga jiddiy qarshilik ko’rsatish uchun tayyor bo’lolmadilar.

AQSh Ruzvelt hukumati Angliya va Franstiya hukumatlari siyosatlarini qo’llab-quvvatladi va urushuvchi davlatlar o’rtasida «vositachi- bitishchiruvchi» bo’lib chiqdi. Gitler Germaniyasi shimoliy va g’arbiy Evropalardagi g’alabalardan keyin o’zining diplomatik va harbiy kuchini Evropaning Sharqiga va janubiy-sharqiga qaratdi. 1940 yil oktyabrda Rumыniya va Vengriyaga nemis-fashist qo’shinlari kiritildi. Noyabr oyida Vengriya, so’ng Ruminiya va Slovakiya fashist davlatlarining harbiy siyosiy ittifoqiga qo’shildi. 1941 yil martida Bolgariya so’ng Yugoslaviya shu ittifoqka tortildi va Bolgariya nemis-fashist qo’shinlari tomonidan ishg’ol qilindi. Bu davlatlarning va shuningdek fashistlar blokiga tortilgan Finlyandiya reakstion hukmron doiralari o’z mamlakatlarini Gitler Germaniyasining vassaliga va plastdarmiga aylantirdilar. Bu vassal davlatlar Gitlerning sobiq SSSR ga qarshi xatti-harakatlarini qo’llab- quvvatladilar.

1945 yil 8 mayda Berlin yonidagi Karl Hortsda sobiq SSSR AQSh, Angliya, Franstiya qo’mondonliklari vakillari ishgirokida Germaniya qo’mondonligining vakillari Germaniyaning so’zsiz taslim bo’lishi to’g’risida aktga qo’l qo’ydilar. 1945 yil 23 mayda jinoyatchi Dyonest va uning «hukumati» kamokka olindi. 1945 yil 5 iyunda Berlinda Germaniyaning mag’lubiyati haqida qabul qilingan deklarastiyaga muvofiq Germaniyada Oliy hokimiyat to’rt ittifoqchi davlat ixtiyoriga o’tdi. Germaniya hududi to’rt zonaga: sobiq SSSR, AQSh, Angliya va Franstiya qo’shinlari okkupastiya zonasiga, Berlin esa shu to’rt davlatning to’rt okkupastiya sektoriga bo’lindi.

1945 yil 6 va 9 avgustda Trumenning buyrug’i bilan Amerika harbiy havo kuchlari Yaponiyaga atom bombasini tashladi. Bu esa Yaponiyaning taslim bo’lishiga olib kelmadi. Chan Kay-shi hukumati sobiq SSSR ning hal qiluvchii rolini ko’rib, 14 avgustdayoq Moskvada do’stlik va ittifoqchilik shartnomasini tuzdi, hamda Qrim va Potsdam konferenstiyasining Uzoq Sharq haqidagi qarorlarini tan oldi. 29 avgustda Amerika qo’shinlari Yaponiya hududiga tushirila boshlandi.

1945 yil 2 sentyabr da Tokio ko’rfazida Amerika linkori «Missuri» da Yaponiya vakillari so’zsiz taslim bo’lish aktiga imzo chekdilar. Janubiy Saxalin va "Kuril orollari sobiq SSSR ga qaytarildi. 2 sentyabr Yaponiya imperializmi ustidan erishilgan g’alaba kuni deb e’lon qilindi. Yaponiya Germaniya taslim bo’lgandan keyin deyarli 3,5 oy ichida taslim bo’ldi. Yaponiyaning so’zsiz taslim bo’lishi bilan ikkinchi jahon urushi tugadi.

Dunyoda Vatan muxofazasiga teng keladigan va uni hammasiga bardosh bera oladigan kuch yo’qdir. Fashizm ustidan erishilgan g’alaba ana shu muqaddas va engilmas kuchning tantanasi edi. Nemis-fashist bosqinchilarga qarshi hayot-mamot jangi insoniyatni misli ko’rilmagan qabohat, zulm va zo’ravonlik, yovuzlik va jallodlik iskanjasidan xolos qildi. Bu olamshumul g’alaba osonlik bilan qo’lga kiritilgani yo’q. Ikkinchi jahon urushi 6 yil davomida 74 mamlakat va er yuzi aholisining 80 foizini o’z domiga tortdi.

Evropa, Osiyo va Afrikaning ulkan kengliklarini yalab o’tdi. Ikkinchi jahon urushi alangalari shimolda yangi er va Alyaskaga G’arbda Amerikaning Atlantika ummoni yoqalariga, Sharqda Kuril va Gavai orollariga, janubda Misr, Hindiston va Avstraliyaga qadar etib bordi. Xulosa qilib aytganda 6 yil davom etgan ikkinchi jahon urushi fashist agressorlarining uzil-kesil engilishi bilan tamom bo’ldi. Fashist bosqinchilarining ko’p xalqlarni yo’q; qilish va tiz cho’ktirish dunyoga beadad hukmronlik qilish kabi buzuq niyatlarni uloqtirib tashlandi. Ikkinchi jahon urushi davomida 506 nemis diviziyasi, Germaniya sheriklarining 100 diviziyasini tor-mor keltirdi. Ittifoqchilar dushmanning 176 ta diviziyasiga talofat etkazdilar. 7 mlnga yaqin sovet jangchilari, 11 ta Evropa mamlakatlarini ozod qilishda 1,5 mlndan ortiqrog’i esa shimoliy-sharqiy Xitoy va shimoliy Koreyani ozod qilishda bevosita ishtirok qildilar. Ikkinchi jahon urushida sobiq SSSR dan 35 mln kishi, Polыnadan 6 miln kishi, Germaniyadan 13,5 mln kishi, Xitoydan 5 mln kishi, Indoneziyadan 2 mln, Yugoslaviyadan 1,7 mln kishi, Angliyadan 375 ming kishi, AQSh dan 385 ming, Franstiyadan 600 ming, Filippindan 1 mln, Yaponiyadan 2,5 mln kishi ikkinchi jahon urushning qirg’inbarot janglarida qurbon bo’ldilar.