Ikkinchi jahon urushi

7-mavzu: Shimoliy Afrika va Tinch okean havzalaridagi jang harakatlari.

Reja:

1. 
   Kirish.
   
2. 
   Shimoliy Afrika va Tinch okean havzalarida jang harakatlarining boshlanishi va uning borishi muammolari.
   
3. 
   AQSh ning ikkinchi jahon urushiga kirishi.
   
4. 
   Antifashist koalistiyasining tashkil topishi va uning hozirgi davrdagi talqini.
   

1942 yilning bahor oylarida Shimoliy Afrikada bir tomondan Angliya, ikkinchi tomondan Germaniya, Italiya o’rtasidagi urush harakatlari boshlandi.

Angliyada sakkizinchi armiya qo’mondoni general N. Ritchi boshchiligidagi yanvar – fevral oylarida nemis va Italiya qo’shinlariga qarshi omadsiz kurashlar olib borib Liviyada keyinroq El – Galazada himoyaga o’tishdi.

Ularda 3 ta piyoda askar va 2 ta himoyalangan tank diviyaziyasi bor edi. Uning tarkibida Angliya qo’shinlaridan tashqari Polsha, Chexiya, Franstuz qismlari ham bor edi.

Nemis va Italiya kuchlari general Rommel boshqaruvida 6 piyoda askarli, 3 ta tankli va 1 ta motorlangan diviziyadan iborat edi. Har ikki tomonda kuchlar teng edi. Har bir tomon Shimoliy Afrikaning aerodromlarida taxminan 600 tadan samolyotga ega edi. Faqatgina tank borasida Angliyaliklar ustunlik qilar edi. 610 ta raqib mashinalariga qarshi 1270 ta. Rommel qo’shini may oyining oxirida muhim quruqlikdagi va suvdagi baza Tobrugni va undan Liviya, Misr chegarasiga o’tishga harakat qildilar. Ular Britaniya qo’shinining himoyasini yorib o’tib, bosib olishni davom ettirdilar.

12 iyunda ular qaqshatqich zarbalar bilan Britaniya qo’shinini parchalab tashladi va himoya qilishga majbur etdi.

Alameynadagi bir necha kunlik jangda Angliya 1000 kishini yo’qotdi. 550 ta tank 200 ta arudiyalarni (qurol aslaha) yo’qotdi: "Erkin franstuz" qo’shinlari bir Zeakeyn rayonida mardonavor qarshiliklarni ko’rsatishdi va qurshovdan chiqib ketishdi. "Bu katastrofa Ritchi qo’shinini Misrga chekinishga majbur qildi",- deydi ingliz tarixchisi Liddel Gart. Rommel qo’shini ularni ta’qib etishni boshladi. Rommelga ta’qib etishni qo’llashda ko’p tomonlama katta zahirasi yordam berdi. Toburgdagi olingan moddiy ta’minot nemis, italiya qo’shinlarini transport yoqilg’i bilan ta’minlashga yordamlashdi. Shu paytda qo’shinning 80 % transportini trofeyney mashinalar tashkil etib, shular yordamida 8-armiyani ta’qib etishdi. Faqatgina iyunning oxirida Britaniya qo’shinlari El-alameynada raqib qo’shinlarni to’xtatishga muvaffaq bo’ldi. Nil deltasini va Suvaysh kanalini yopib qo’yish orqali bu to’siq shimoldan O’rta Er dengizi, Janubdan o’tish qiyin bo’lgan Qatarda turardi. Yurish davomida 8-armiya 80 ming kishini ya’ni umumiy armiyaning 60 % ini yo’qotdi. Qo’shin qiyin holatda qolgan edi. Shuning uchun hamma davlat ishxonalar va omborxonalar Nilning g’arbiy qirg’og’iga evakuastiya qilindi. Raqib El-alamiynda himoyasini yorib o’tishga harakat qilsa Nil deltasida cho’ktirish va boshqa favqulodda ishlarni rejalashtirdi. 8-armiyani boshqarishni O’rta Sharqda General Okulek o’z qo’liga oldi.

Rommel Toburkni bosib olgandan so’ng skkizinchi armiya Misrni bosib olish harakatiga tushdi. Gitler 23 iyunda Mussoliniga yozgan xatida shunday degan. Agar raqibga dam olishga vaqt bermasak ularni Misrdan chiqib ketishga ham majbur qilishimiz mumkin. Bu juda katta xalaro ahamiyatga ega. Sharqiy frontda nemis qo’shinlari Sevastopolni bosib olganida, bu erda Britaniyaning Sharqiy qo’shinini bosib olishga erishish lozim.

Rommelning ko’rsatishicha, dushman El- Alameynda engilganidan so’ng etarli kuchga ega bo’lishi uchun Ismoil rayon Suvaysh kanaliga yaqin kelishi kerak edi. Bu uchun Kairamni egallash lozim edi. Aleksandriyani qamal qilish va armiyadan oldin dengizchi armiyani qo’yish kerak edi. Fashist hukmdori bundan shubha qilmasdi. 29 kunda Mussolini Qohirada bo’ladigan urushga 3 karrali tayyorgarlik kurib 2 kunda u telegraf orqali Rimning bo’lajak hukmdoriga tegishli buyruq yubordi. Yangi g’alabadan Rommel El - Alameyn mudofaasini britan 8-armiyasini yakson qilish uchun yo’l oladi. Bu gal armiya bor kuchini ishga soladi. Jangchilar bilan 600 km yo’l bosib ular xorigan edi. El - Alameyn jangi boshlanishida nemis-italyan qo’shini aviastiya himoyasiz qolishdi. Natijada egallangan tumanlarni bazalashtirishga ulgurishmadi. Ularda 26 ta tank bor edi. Qarshi tomonda esa 100 dan ortiq. Tumanda esa aviastion jangchilar hukmdorlik qilardi.

Tobrukda qo’lga kiritilgan o’ljalarga karamay, fashistlar qo’shinlarni katta kuch sarflab qo’shinlar yig’ish aloqaning uzayishi bilan ingliz aviastiyasi uchishini kuchaytirishdi. Ingliz tarixchilari yozadi: "Shuningdek, ish dengizga etdi. "Moftvoforel"" qismi Rossiyadagi ingliz fediga tashlangandan so’ng Maltada bazalashtirilib otliq bilan sezilarli zarbalar etkazishadi.

Rossiya armiyasi jangovor harakat olib bordi. Natijada nemis-fashistik komandasi El - Alameynga harakati omadsiz tus oldi. Natijada 4 iyulda Rommel hujumi to’xtaydi.

El - Alameyn frontida tinchlik o’rnatilgach tomonlar kuch yig’ib yangi harakatlarga tayyorgarlik ko’ra boshladi. AQSh yordamida Britaniya yuqori templarda Misrda qo’shin tuzishadi. Tanklar, samolyotlar, artilleriya va boshqalarni tuzib, avgust oxirida dushmanga qarshi kuch yig’ib oldi. Natijada El – Alameynda harakat boshlandi. Bu o’z o’rnida ittifoqchilarga yirik harakat fashistlarni O’rta Afrikada tor-mor qilishga katta imkoniyat edi.

1942 yil avgust oyida harbiy boshqaruvda o’zgarish bo’ladi. Britaniya qo’shini bosh qo’mondoni O’rta Sharqda general G. Aleksandr tayinlanadi. 8-armiyada esa general B. Montgomeri tayinlanadi. Ingliz-amerika Sharqiy Afrikaga harakati sakkizinchi Britan armiyasi bilan boshlanadi. Aviastiya va flotga italiya-nemis qo’shini El – Alameynga keltirish va keyinchalik yirik desantlarning Marokko va Aljir qirg’oqlariga keltirish natijasida Rommelning yirik guruhlashgan hujumi amalga oshiriladi.

Hujum oldidan oktyabrning ikkinchi yarmida sakkizinchi britan armiyasi to’liq himoya niqobi ostida tashlanadi. 10 diviziya va alohida brigada 230 ming kishi 2310 ta qurol 1440 tank, 1500 samolyotga ega bo’lgan armiya tuziladi.

Afrika tank armiyasi El – Alameyndagi britan jangchilariga qarshi turadi va hamda sakkiz italyan va nemis diviziyasi hisobidagi brigadalar qurol-aslaha hisobi bo’yicha unchalik katta ustunlik yo’q edi. Ularda hammasi bo’lib 80 ming kishi, 1220 ta qurol, 540 tank, 350 samolyotga ega edilar.

Britaniya harbiy havo kuchlari bir necha kun davomida urush oldi aerodromlar bo’ylab zarba beradilar. 23 oktyabr kechasi sakkizinchi armiya kuchli artilleriya tayyorgarligidan so’ng dengiz bo’yi hududlarida otishmalar uyushtiradilar. Bu otishmalar tanaffuslar bilan 4 oktyabrgacha davom etadi. Kuchli otishmalar natijasida tomonlar ko’p kurbonliklarga uchraydi. Ularda 30 ta yaroqsiz tank, inglizlarda esa 600 dan ortiq tank bor edi.

Rommel o’z qo’shinini g’arbga buradi. Nemislar italiyaliklardan o’zish uchun ichimlik suvi va qariyb hamma transport vositalarini olib ketishadi. Natijada 30 ming italiyalik soldat va ofisterlar cho’l o’rtasida qolib, asirga tushadilar. El – Alameynga bo’lgan jangda italiya-nemis qo’shinidan 55 ming kishi halok bo’ladi. Yarador va asirga tushadi. Rommel qo’shini qoldig’i (15 ming nemis, 2,5 ming italian soldat ofister va 20 ta tank va 70 ta qurol) fevralning birinchi yarmida Tunis chegarasida joylashib olishadi.

Sakkizinchi batalon armiyasi El - Alameyn ustidan g’alaba Angliya va uning maslahatchilari uchun muhim edi. Sharqiy Afrika va O’rta Er dengizi angliyaliklar foydasiga o’tadi.

Sakkizinchi noyabr Morokko va Aljir qirg’og’ida AQSh va Angliya kuchlari tushiriladi. General D. Eyzenxauening buyrug’i bilan ular 3 ta operativ flotdan tashkil topgan edi: G’arbiy, Markaziy va Sharqiy Farbiy qismida AQShdan Kasablanka rayoni, Markaziy, Sharqiy Britaniya rayonidan Aljir portidan qo’shinlar jo’natiladi. Aviastiya xizmati ikki tomondan iborat bo’lgan: a) Kasablanka va Orena rayonlaridan uning qo’shini G’arbiy bo’lim zimmasiga; b) Aljir rayoni Sharqiy bo’lim zimmasida bo’lgan.

Franstuz rayonlarida Marokkash Aljir va Tunisda 200 mingtacha soldat va ofisterlar va 500 samolyotlar bo’lgan. G’arbiy bo’limdagilar birinchi bo’lib hujum boshlashadi. Bu uchun general M. Klark suv osti kemasida 1942 yil oktyabr oxirida etib kelishi kerak edi.

Qarshi tomon bu hujumni kutmagandi. U Sharqiy Afrika shu uchun ham desantlarni okean va O’rta Er dengizi orqali kelishiga qarshilik ko’rsata olmaydi. Qo’shin va Vishi hukmronligi Aljir tumaniga hujumi aks ta’sir ko’rsatmadi.

Kasablanka va Orenada ularning qarshi hujumi kuchli bo’lgan, o’ninchi noyabr general Klark va AQSh demokratik vakili R. Merfi Aljirda uchrashib, bosh J. Darlaman qo’shini bilan ko’rishishadi. Qisqa kelishuvdan keyin Darlaman buyruq beradi. Franstuz piyodalari dengiz harbiy va havo yo’llari Afrikaga hujumini so’raydi.

Amerika-angliya komandasi katta kuch bilan Aljirda o’tirib osongina Tunisni egallab olishadi. Ammo bu qat’iyatsizlikni keltirib chiqardi. Qarshi tomonga Franstiya va Italiya jangchilari va beshinchi tank armiyasi Rommelning bo’limi bilan birgalikda Tunisni saqlab qolish buyrug’ini oladi. Bundan tashqari nemis-fashist armiyasi barcha franstuz chegaralarini o’zlashtirib oladi. Bu erlar Vishi hukmronligiga ega edi va Tulondagi franstuz flotini o’zlashtirib olishga harakat qilishadi. Tunis uchun kurash uzoq davom etdi. Bu mamlakatlarga tog’ sharoitida kuch yig’ishga imkon beradi va Afrika armiya guruhi o’zishiga imkon beradi. Ammo g’arbliklar Sharqiy Afrikaga ancha kuchli qo’shin yuborishadi. Amerika-angliya komandasi fevral boshi 1943 yili va Amerika ikkinchi korpusi bilan italiya-nemis jangchilarini Maryo yo’li bilan o’tib ularni portlatib yuborish maqsadida yo’l oladi. Ammo Amerika qo’shini nemis tank lari bilan otishmaga uchraydi. Franstuz komandasi yangi dushmanlarga qarshi harakat bilan 14 fevral 2 nemis tank diviziyasi bilan ikkinchi amerika korpusiga kuchli zarba beradi. Bir hafta davomida nemis tanklari 150 kmga siljiydi. Angliya armiyasi o’ng qanotiga chiqishdi. Amerika – angliya qo’shini xavf ostida qoladi va oldingi joyiga qaytishdi. Bu janglar mart boshigacha davom etadi.

Keyingi reja martning birinchi yarmida ishlab chiqiladi. Bu ikki etapda tuziladi: birinchi etap - dushmanning janubiy qismini portlatish (Mart liniyasi) keyin asosiy kuchni beshinchi tank armiyasiga tashlab Bizert portini egallash. Tunis Sharqiy Afrikaga italiya - nemis harakatini butkul to’xatish.

G’arbiy ittifoqchilar Tunisda 18 armiya ishtirokida general Aleksandr boshchiligida urush boshlashadi.

Afrika armiya guruhi general – polkovnik Yu. Arnima boshchiligida 5 nemis tank va birinchi italyan armiyasi va uncha o’n ettinchi diviziyasi bilan qo’shiladi. Bu birlashuv ichki tarkibni yaxshilandi va ta’minot borasida katta qiyinchilik oldini oldi.

Tunisga harakatni birinchi bo’lib ikkinchi Amerika korpusi o’n ettinchi mart aviastiya hujumidan keyin boshladi. Korpusga quyidagi vazifalar belgilandi: dushman qismlarini yo’q qilib sakkizinchi britan armiyasi hujumini yo’q qilish uchun Telenti tumani aerodromini egallash va shu yordamida Britaniya armiyasini ta’minlash, ammo qarshi tomon tank hujumi bilan ularni qaytaradi. Undan keyin Britaniya sakkizinchi bataloni dengiz orqali hujum uyushtiradi. Uning tarkibida 180 ming kishi va 500 tank ularga qarshi 100 ming kishi va 200 tank bor edi. Bir vaqtning o’zida sakkizinchi armiya qanotida Yangi Zelland korpusi qo’shiladi.

Keng ko’lamdagi otishmalar britaniya jangchilariga dengiz bo’ylab yo’nalishi omadsiz kechdi. Faqat mart oxirida sakkizinchi armiya yirik kuchi Morel liniyasiga etdi. Janubiy - g’arbdan borib dushman o’ng qanotiga kuchli zarba berdi.

Bu vaqtda G’arbiy va Sharqiy Afrikaga 3 ming samolyot jo’natiladi va ketma-ket zarba berdi. Ularning 1100 tank va 2000 ga yaqin qurol qarshi tomonga 120 tank va 500 qurol bor edi. Ittifoqchilar floti fashistlarning Tunis guruhini egallaydi. "Afrika" armiyasi qarshilik qilolmay 13 mayda mag’lub bo’ladi. Ittifoqchilar 240 ming tacha kishini asirga olishadi. Angliyalik tarixchi A. Teylar yozadi: "Ittifoqchilar 130 ming kishini asirga olishdi. Urushdan keyin esa bu sonlar 4 millionga etadi. Farbiy ittifoqchilar omadli harakat qildilar. Qo’shinlarning Stistiliya va Aleninsk yarimorolida qo’nim topadi".

Yapon harbiy kuchlarini asosiy yo’nalishlarini bosib olishi to’xtatildi. Tinch okeanida va Amerika o’zini yo’qotgan pozistiyalarini qayta tiklashga o’rinardi va Xitoyning ustidan xokimlik qilishga intilardi.

Natijada amerikalik jangchilar va harbiy texnikaning oqimi hammadan oldin Tinch Okeaniga kela boshladi.

AQSh harbiy shtabi 1942 yil bahorida rejalar ishlab chidi. Unga ko’ra: Tinch okeanida asosiy mujassamlikni saqlab qolish, qarshi tomonning Avstraliyaga intilishini ta’qiqlash, Yaponiya bilan aloqani rivojlantirish turli operastiyalarga tayoyrgarlik ko’rish. Ammo asosiy e’tiborni AQSh qurolli kuchlari Tinch okeanida mudofani oshirishga qaratdi.

Bahor 1942 yil Tinch okeanida urushuvchi kuchlar Korallovoy dengizi jang harakatlarini ochib berdi. Yapon qurolli kuchlari hukmronligi bu rayonda AQSh va Buyuk Britaniya hukmronligiga ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa Avstraliyaga ta’sir ko’rsatadi. Shu uchun Amerika komandasi bundan xabar topib Port – Morst desantchilar guruhini yo’qotadi. Hujum rejalashtirilib Tinch okeanidagi flotdan ikkita avianos jo’natadi. 5 kreyserlar, 9 esmins va bular admiral F. Fletcher komandasi ostida bo’ladi.

Port Morsb egallash operastiyasi uchun Yaponiya katta kuch ajratadi (3 avianos, 9 kreyser, 15 esmiklar va 6 suv osti kemasi) bu reja admiral Inoue komandasi ostida bo’ladi. Ikki Amerika, uch Yaponiya avianoslarida samolyotlar soni har xil bo’ladi. Shu fol voqeliklarda esa Yaponiyaning 315 samolyotiga qarshi kurash 450 bo’ladi.

Amerika aviastiyasi 7 may "Syoxo" engil avianosini bartaraf qiladi, keyingi kun esa Yaponiya Amerikaning og’ir "Leksikatoy" aviastiyasini bartaraf qiladi. Yaponlar 77 amerikaliklar, 66 samolyotdan ayrilishadi. AQSh floti yirik kuchi Yaponiyani Port-Morsbni egallashga bo’lgan rejasini bartaraf etadi. Koromieva dengiziga hujum ikkinchi jahon urushi tarixida ikki tomondan ham aviastion hujumlar bo’ladi. Ularning orasi 200 mil. Yapon komandasi bir vaqtning o’zida Mirueyni egallash rejasini tuzadi. Bu ishni amalga oshirish uchun Amerika bosh flotini bartaraf etish kerak edi va bu Yaponlarning rejasi AQShliklarga ma’lum bo’ldi. Qarshi tomon kuchi sezilarli edi: sakkizinchi yapon avianosi kemasi 620 samolyotlar operastiyasi uchun ajratilgan edi. Kharshi tomon ya’ni AQShda faqatgina 3 avianos (233 samolyot) 8 og’ir kreyserlar, 14 esmensev, 19 ta suv osti kemasi va chamasi 120 ta jangovor samolyot Midveyda e’tiborga olingan. Nemis Yapon aviaflotiga bor e’tiborini Midvey rayoniga qaratishga qaror qildi.

Yapon qo’shinlari o’z navbatida Amerikaning jangovar bazasiga samolyotlar bilan hujum boshladi va desantlarni va Tinch Okean jangovor qo’shinini Shimolga chalg’itish maqsadida Aleut oroliga tushirdi.

AQSh esa: 3 avianos 8 og’ir kreyser, 14 esminsovlar, 19 suvosti kemasi va 120 ga yaqin samolyotlar bor edi. Etishmovchi kuchlarni hisobga olib AQSh floti admirali Ch. Nemest shunday qaror qabul qiladi: armiyaning bir qismini Yaponiyaga qarshi atama Miduey rayoniga jo’natadi.

Yapon samolyotlari uch va to’rt kunda Perl-Xarbor bo’ylab hujum uyushtiradi. Etti, sakkizinchi iyunda esa Kiska va Attu orollariga desantlar jo’natiladi. Ammo bu reja bo’yicha Amerika komandasini umuman siljitolmaydi. U admiral Nagumaga qarshi zarba jo’natadi. Tinch okeani Markaziy qismida bo’lib o’tadi. To’rtinchi, oltinchi iyun Amerika samolyotlari kemalar bo’ylab zarba etkazadi. Yaponlar etarlicha ma’lumot yo’qligidan ko’r-ko’rona yondashadi. Ularning engilishiga ham sabab bo’ladi. To’rtinchi avianosni yo’qotib va 330 samolyotlarni yo’qotgan Yaponiya harbiy operastiyani to’xtatib, ortga bazaga qaytadi. Amerikaliklar ham avianos va 150 samolyotni yo’qotadi. Midueyni egallashga qaratilgan urushda Amerika g’olib bo’ladi.

Midueya ustidan g’alaba Amerikani ruhlantirib yubordi va u Rabauldan dushmanlarni quvib chiqarish rejasini tuzdi. Bu harbiy dengiz bazasi yangi Britaniya orolidagi birinchi qadam sifatida Guadalkanal oroli hisoblanardi bu erda yaponiyaliklar aerodrom qurishgan ettinchi avgustda u erda AQSh birinchi dengiz diviziyasi jo’natiladi. Yaponiya komandasi bu orolga madad kuchlarini jo’natishdi va yoz va kuzda Guadan kanalida bir necha dengiz urushlari bo’lib o’tdi. Har ikki tomon ham bundan biror naf ko’rmaydi. Guadalkanal uchun urushlar uzoq davom etadi. 1942 yili noyabrida Yaponlar o’z foydalariga Salomovik rayoni orollari va yangi Gvineyada sakkizinchi frontni tuzishdi. Bu ishlar general X. Imamura boshchiligida amalga oshiriladi. Ularga o’n ettinchi va un sakkizinchi armiyalar birlashtirilgan edi. Frontni tuzish uchun harbiy dengiz Salomonov orolidagi va strategik punktlar yordami kerak edi. Natijada o’n oltinchi noyabr 1942 yili boshlanadigan hujumini Yaponiya sturolli kuchlari bu rayonda og’ir vaziyatga tushadi. Cherchill bu urushni shunday ta’riflaydi: Admiral Felsi Admiral Gorommi bilan o’rin almasharkan o’sha vaqtda mutloq aviastiyasiz qolishgandi va Admiral Nilista orqali Angliya aviastiyalarining birini so’raydi. Biz Amerikaning tinch okeanidagi rejalaridan bexabar bo’lsak ham, shuni tushundikki Salomon orolidagilar jiddiy inqirozga yuz tutgan edi.