Ijtimoiy siyosat

6.4. Ijtimoiy ta‟minot va mehnatni muhofaza qilish. Ixtiyoriy 
ijtimoiy ta‟minot 
Ijtimoiy munosabatlarning rivojlanib borishi jarayonida ijtimoiy 
ta‘minot xizmatlarining ahamiyati ortib boradi. Ijtimoiy ta‘minot 
xizmatlaridan 
barcha 
aholi 
qatlamlari 
tomonidan 
foydalanish 
imkoniyatiga erishish mehnatkashlarga to‗lanadigan ish haqining yuqori 
darajada bo‗lishini talab etadi. Ish haqining yuqori bo‗lishi fuqarolarning 
sog‗liqni saqlash, ta‘lim xizmatlaridan foydalanishi va o‗zlarining 
shaxsiy iste‘molini qondirishga zamin yaratadi. Ushbu holat ish 
beruvchilar tomonidan o‗z xodimlarining ijtimoiy xavfsizligini 
ta‘minlashga imkon yaratdi.
Ijtimoiy ta‘minot xizmatlarini amalga oshirishda fuqarolik 
huquqlarini ta‘minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Fuqarolik huquqlari 
shaxslarning ijtimoiy ta‘minot xizmatlaridan foydalanishining davlat 
tomonidan kafolatlanganligini ta‘minlashi zarur bo‗ladi. Ijtimoiy 
fuqarolik jamiyati to‗g‗risidagi nazariy qarashlarning asosida har bir 
fuqaroning jamiyat hayotida faol qatnashish huquqiga ega bo‗lish 
g‗oyasi yotadi. Bunda davlat tomonidan ko‗rsatilayotgan ijtimoiy 
ta‘minot 
xizmatlaridan 
foydalanish 
har 
bir 
fuqaro 
uchun 
cheklanmaganligida namoyon bo‗ladi. Ushbu holat ijtimoiy adolatning 
shakllanishi va qaror topishiga asos bo‗ladi.
135
Aholini ijtimoiy teng huquqliligini ta‘minlashda fuqarolarning 
siyosiy va yuridik huquqlaridan teng foydalanishiga zamin yaratish 
zarur. Bu esa o‗z navbatida fuqarolarning teng huquqliligi tamoyilini 
o‗zida aks ettiradi. 
Shaxs ma‘lum bir huquqqa ega bo‗lishi uchun ma‘lum bir davlatning 
fuqarosi bo‗lishi talab etiladi. Fuqarolik insonga jamiyatda farovonlikni 
ta‘minlashga qaratilgan ijtimoiy ta‘minot xizmatlaridan foydalanish 
imkoniyatini beradi. Fuqarolikni qo‗lga kiritishning shartli va shartsiz 
135
Social policy. P. 255-256 

---

177 
shakllari mavjud. Shartli fuqarolik huquqiga ega bo‗lish holati odatda 
migratsiya jarayonlari sodir bo‗lganda namoyon bo‗ladi. Masalan bir 
davlatdan boshqa bir davlatga borib, u yerda ma‘lum bir muddat 
istiqomat qilgandan so‗ng shaxsga o‗sha davlatning fuqaroligi beriladi. 
Shartsiz fuqarolik huquqiga ega bo‗lish holati esa bevosita ma‘lum bir 
mamlakatda tug‗ilishi va o‗sha davlatda umrini davom ettirishi orqali 
amalga oshiriladi.
136
Umuman, fuqarolik huquqi – bu bir shaxsga tegishli bo‗lgan 
huquqni o‗z ichiga oluvchi universal huquq turi hisoblanadi. Fuqarolik 
huquqi insonlarning ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik va boshqa shu kabi 
xizmat turlaridan foydalanishga imkon beruvchi huquq turidir. 
Mehnat munosabatlarining rivojlanib borishi ish beruvchi va xodim 
o‗rtasida ijtimoiy ta‘minot xizmatlaridan foydalanish yozma shartnoma 
yoki og‗zaki kelishuv asosida amalga oshirilishiga olib keldi. Jahon 
amaliyoti ko‗rsatishicha, ijtimoiy ta‘minot xizmatlari bozorida mehnatni 
muhofazalash turli ijtimoiy sug‗urtalarni amalga oshirish orqali namoyon 
bo‗ladi. Ijtimoiy munosabatlarning shakllanishi jarayonida iqtisodchi 
olimlar T. Bler va G. Braunlar tomonidan majburiy sug‗urta sxemalari 
taklif etilgan. Bunda asosiy e‘tibor pensiya ta‘minotiga qaratildi va 
davlatning minimal pensiya badallari joriy etildi. Ushbu holat keksalik 
davrida aholining farovon turmush kechirishi uchun zamin yaratdi. 1980 
yilga kelib Buyuk Britaniya mehnat bozorida band bo‗lgan aholining 
qariyb yarmi pensiya sug‗urtasi bilan sug‗urtalandi.
137
Aholini pensiya sug‗urtasi bilan ta‘minlanishi leyboristlarning 
ijtimoiy dasturlarining strategik maqsadi hisoblandi. 2000-yilda fond 
bozoridagi beqarorlikning vujudga kelishi va 2008-yilda jahon moliyaviy 
iqtisodiy inqirozining sodir bo‗lishi bilan bir qatorda, aholini tabiiy 
o‗sishi pasayishi va insonlarning umr davomiyligi ko‗rsatkichi ortib 
borishi natijasida jahon mamlakatlari pensiya ta‘minoti tizimida 
moliyaviy muammolar vujudga kela boshladi. Natijada ijtimoiy sug‗urta 
bozorida boshqaruv shakli va soliq yuklarining o‗rgartirish zarurati 
tug‗ildi.
Mehnat munosabatlarning rivojlanib borishi ish joylarida tibbiy 
xizmat ko‗rsatish va ijtimoiy yordamning tashkil etilishiga turtki bo‗ldi. 
Ushbu chora-tadbirlar dasturi doirasida yosh ota-onalarga moddiy 
yordam berish, ularga ish haqi saqlangan va saqlanmagan holda mehnat 
136
Social policy. P. 257-259 
137
Social policy. P. 221-223 

---

178 
ta‘tili berish, ayollarga tug‗ruq oldi va tug‗ruqdan keyingi davr uchun 
dekret ta‘tili berish kabi ishlar amalga oshirilgan. 
Ijtimoiy ta‘minot dasturlari doirasida mehnatni muhofazalash chora-
tadbirlarini amalga oshirilishi natijasida quyidagilarga erishildi: 
- davlatning ijtimoiy xizmatlaridan foydalanishda iqtisodiy 
samaradorlikka erishildi; 
- ishchi xodimning mehnat unumdorligining ortishi; 
- bandlik darajasining ortishi; 
- jamiyat aholisi farovonligining ortishi.
138
―Ixtiyoriy ijtimoiy ta‘minot‖ – bu davlat sektori va bozor 
sub‘ektlarining ijtimoiy farovonlikni ta‘minlashdagi qamrov doirasining 
kengligidan dalolat beradi.
139
Ijtimoiy ta‘minot xizmatlari ta‘sir 
doirasining kengayishida notijorat tashkilotlari faoliyatiga alohida e‘tibor 
qaratiladi. Ijtimoiy siyosat tizimli chora-tadbirlari dasturini amalga 
oshirishda notijorat tashkilotlarining vazifalari belgilab beriladi. Bu 
orqali ijtimoiy kapital va ijtimoiy tashkilotlarning faoliyatlari 
samaradorligiga erishiladi. 
Ijtimoiy ta‘minot xizmatlarini ko‗rsatishda davlat sektori va bozor 
sub‘ektlari o‗rtasidagi majburiyatlarning taqsimlanishi natijasida ayrim 
vazifalarni bajarishda ularga yordam beruvchi ingrediyent faoliyati 
yo‗lga qo‗yilgan. Bu esa o‗z navbatida notijorat sektorning rivojlanishiga 
zamin yaratdi. Notijorat sektorning ijtimoiy siyosat chora-tadbirlari 
doirasida faoliyat yuritishiga oid iqtisodiy qarashlar o‗nglar partiyasining 
―bozor dogmasi‖ va so‗llar partiyasining ―etatizm‖ ijtimoiy modellarida 
o‗z ifodasini topadi. Bunda notijorat sektor ijtimoiy siyosat chora-
tadbirlari dasturini amalga oshirishdan ko‗zlangan maqsadga erishishda 
yordam beruvchi – to‗ldiruvchi vazifasini bajaradi.