Ijtimoiy siyosat

10.
 
Spinxemlend qonuni qachon va qayerda qabul qilingan? 
a)
1795-yilda Angliyada; 
b)
1832-yilda Angliyada; 
c)
1834-yilda Germaniyada; 
d)
1834-yilda Angliyada. 

---

79 
IV bob. IJTIMOIY SIYOSATNI TARTIBGA SOLISH 
DASTAKLARI 
4.1. Ijtimoiy ta‘minot tizimini boshqarish va nazorat qilishni isloh 
etish. 
4.2. Ijtimoiy ta‘minot tizimi faoliyatida hisobot berish mexanizmi. 
4.3. Farovonlik davlati va ijtimoiy xizmatlar iste‘molchilari 
o‗rtasidagi nisbat 
4.4. Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda markaziy va mahalliy 
boshqaruv organlarining tutgan o‗rni. 
4.5. Ijtimoiy siyosatning milliy modeli va jahon amaliyoti 
4.6. Xalqaro tashkilotlar va global islohotlar. 
4.1.
 
Ijtimoiy ta‟minot tizimini boshqarish va nazorat
qilishni isloh etish 
Davlatning ko‗p sonli funksiyalarining tarkibiy qismlaridan biri 
ijtimoiy siyosat funksiyasidir. Ijtimoiy siyosat deganda, aholining 
barqaror va yuqori turmush darajasini ta‘minlash uchun davlat 
tomonidan 
amalga 
oshiriladigan 
chora-tadbirlarning 
yig‗indisi 
tushuniladi. Amaliyot ko‗rsatishicha, davlatning ijtimoiy siyosati 
mamlakat rivojlanishining turli bosqichlarida o‗ziga xos xususiyatlarga 
ega bo‗lgan va shu siyosatning natijalari ham turlicha bo‗ladi. Ijtimoiy 
siyosatning umumiy xususiyatlari bilan birgalikda uning ustuvor 
yo‗nalishlarini ajratishimiz mumkin: 
1. Moddiy va ma‘naviy boyliklarni taqsimlanishida jamiyatda 
ijtimoiy adolat tamoyili ta‘minlanishi zarur. 
2. Oqilona demografik siyosat natijasida mehnat resurslaridan 
ratsional foydalanish mumkin bo‗lsin. 
3. Jamiyatning ratsional (samarali) ijtimoiy tarkibini tuzishda 
davlatning ijtimoiy yo‗nalishining vazifasi turli manbalar orqali 
aholining daromadlarini shakllantirish hisoblanadi.
Aholi daromadlari quyidagi manbalar hisobiga shakllanadi: 

ish haqi; 

byudjetdan tashqari maqsadli iste‘mol fondlari; 

shaxsiy mulk daromadlari; 

korxonalar daromadlari. 
Jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi o‗zaro bog‗liq va biri 
ikkinchisini taqozo etadi. Bir tomondan iqtisodiyotda ijtimoiy 
mumamolarni hal etishga asos solinsa, ikkinchi tomondan ijtimoiy 

---

80 
omillar barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta‘minlashda muhim rol 
o‗ynaydi. Ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarning o‗zaro bog‗liqligi pirovard 
natijada jamiyat rivojlanishining bosh maqsadi aholi turmush darajasi, 
farovonligining o‗sishi va sifatining yaxshilanishiga olib keladi.
Ijtimoiy ta‘minot tizimini boshqarish va nazorat qilish ijtimoiy 
farovonlik davlatlarida muhim ahamiiyatga ega. Bozor munosabatlari 
rivojlangan sari mamlakatlar hukumati tejamkor, samarali ijtimoiy 
ta‘minot tizimini yaratishga harakat qilib, asosiy e‘tiborni ijtimoiy 
ta‘minot xizmatlarini ko‗rsatish mexanizmini transformatsiyalashga va 
ijtimoiy xizmatlar ko‗rsatish sifatini yaxshilashga harakat qiladi.
XX asrda Buyuk Britaniyada ijtimoiy ta‘minot tizimini ishlab 
chiqishda, moddiy ne‘matlar va ijtimoiy xizmatlarni taqsimlashda davlat 
tomonidan oqilona boshqarish tamoyillarining kasbiy boshqaruv 
shakllari (shifokorlar, o‗qituvchilar, ijtimoiy xizmatchilar) bilan uzviy 
bog‗liqlikda amalga oshirilgan. XX asrning oxirida ijtimoiy ta‘minotni 
tartibga solishning Buyuk Britaniya modeli quyidagi omillar ta‘sirida 
qator muammolarga uchradi: ijtimoiy ta‘minot xizmatlari xarajatlarining 
ortib borishi; ko‗rsatilayotgan ijtimoiy xizmat samaradorligining pastligi; 
malakali kadrlarning yetishmasligi; ijtimoiy ta‘minot tizimidagi 
hisobotlarning shaffofligi va aniqligining yetishmasligi. 
XXI asr bo‗sag‗asida Buyuk Britaniyada ijtimoiy ta‘minotni 
boshqarish sohasida davlat ijtimoiy xizmatlar ko‗rsatish tizimida isloh 
etish ustuvorlik qilganligini kuzatish mumkin. Ijtimoiy ta‘minotni 
boshqarishdagi islohotlar ijtimoiy xizmatlarni tejamli va samarali 
ko‗rsatish tizimini shakllantirishga qaratilgan. Islohotlarda ustuvorlik 
bozor mexanizmlarini joriy etish (konkurslar asosida xizmatlar 
ko‗rsatish, iste‘molchilar, ijtimoiy ta‘minot xizmatlarini ko‗rsatuvchilar 
o‗rtasida sog‗lom raqobat muhitini shakllantirish)ga yo‗naltirilgan. 
Ushbu tadbirlar ijtimoiy xizmatlar samaradorligini oshirish, mijozlar 
ehtiyoji o‗zgarishiga moslashishi va ushbu sohada innovatsiyalarni joriy 
etishni kuchayishiga olib kelishi ko‗zda tutilgan. Ijtimoiy ta‘minot 
sohasini isloh etish borasida qo‗llanilgan chora-tadbirlar natijasida amal 
qilayotgan ijtimoiy ta‘minot tizimiga o‗zgartirishlar kiritish va yangi 
tizimni amaliyotga joriy etish bilan bog‗liq xarajatlar jiddiy 
tortishuvlarga sabab bo‗ldi. 
Ijtimoiy ta‘minot tizimi boshqaruvini takomillashtirishga qaratilgan 
islohot 
doirasidagi 
chora-tadbirlarni 
amalga 
oshirishda 
qator 
qiyinchiliklarga duch keldi. Ijtimoiy ta‘minot xizmatlari faol va mustaqil 
fuqarolarga ko‗maklashishi, ushbu xizmatlardan foydalanuvchilar uchun 

---

81 
tanlash va nazorat huquqini ta‘minlashi, resurslarni adolatli taqsimlashi, 
byudjet cheklovlari sharoitida xarajatlarni qisqartirishi lozim.
Jahon amaliyoti ko‗rsatishicha ijtimoy ta‘minotni boshqarishning 
ustuvor yo‗nalishlari siyosiy, milliy yoki mahalliy darajada belgilab 
olinadi. Ko‗pchilik hollarda bir nechta ustuvor yo‗nalishlar bir-birlari 
bilan to‗qnash kelishadi. Bunday hollarda ijtimoiy ta‘minotni boshqarish 
cheklangan resurslar va o‗sib, o‗zgarib borayotgan talab sharoitida bir-
biriga qarama-qarshi ustuvor yo‗nalishlardan birini tanlashni taqozo 
etadilar. Xayriya tashkilotlari odatda ―kam xarajatlar sarflab ko‗proq 
xizmat ko‗rsatish lozim‖ degan qoida bilan ish ko‗rishadi. Bu esa 
resurslarni tejash va ko‗rsatilayotgan ijtimoiy xizmatlar sifatini oshirish 
imkonini beradi.
Buyuk Britaniyada faoliyat yuritayotgan xayriya tashkilotlari 
ijtimoiy ta‘minotni boshqarish sohasida quyidagi tanlash (mijoz tanlash), 
talab va resurslarni boshqarish, mijozlar tomonidan qo‗yiladigan 
talablarning o‗zgarishi bilan bog‗liq muammolarga duch kelishdi. 
XXI asrda rivojlangan ijtimoiy ta‘minot tizimlarini boshqarish 
sohasidagi ―muvafaqqiyat‖ga odatda: maxsus maktablar, kasalxonalar, 
universitetlar bilan bog‗liq sohada erishadilar. Ushbu holat ijtimoiy 
ta‘minot tashkilotlari o‗rtasida raqobat muhitini yaratdi va har bir 
tashkilotning o‗z faoliyatini yaxshilash, resurslarini boshqarish va 
mavqeini 
raqobatchilar 
hisobidan 
oshirishni 
rag‗batlantirishga 
ko‗maklashdi. 
Ushbu model raqobat afzalliklarini aniqlashga undaydi. Ijtimoiy 
ta‘minot tashkilotlari o‗z mijozlarining afzallik jihatlaridan (jumladan 
maktabga imtihon topshirayotganda yaxshi natija ko‗rsata oladigan 
o‗quvchilar yoki ularning ota-onalarini tanlab olish) foydalanishga 
intilishdi. Ular qimmatga tushadigan, xavf-xatarli va murakkab (og‗ir 
vaznli, narkotiklar, sog‗lig‗i bilan bog‗liq muammolarga ega) 
mijozlardan qochishga harakat qilishdi.
XXI asr boshlarida ijtimoiy ta‘minot tizimini boshqarishda quyidagi 
yo‗nalishlar ustuvor bo‗lib qolishi kutilmoqda. Birinchidan, ijtimoiy 
farovonlikni ta‘minlashda insonlarning mustaqil bo‗lishga harakat 
qilishlari, davlat tomonidan ko‗rsatiladigan ijtimoiy xizmatlarga tayanib 
qolmaslikka intilishlarining kuchayishi. Ushbu holat 2008 yilda 
boshlangan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida davlat 
tomonidan bozorning iqtisodiy mexanizmi dastaklari yordamida ijtimoiy 
ta‘minotga bog‗liqlik darajasini pasaytirishga yo‗naltirilgan siyosatida 
o‗z ifodasini topdi. Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida asosiy 

---

82 
e‘tibor muayyan ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlari guruhlariga 
sarflanayotgan davlat xarajatlarini pasaytirishga qaratilgan bo‗lib, 
ularning yangi ish joylarini yaratish orqali mustaqil ravishda iqtisodiy 
faoliyatga jalb etish hisoblanadi.
Ikkinchidan, ijtimoiy ta‘minot tizimini institutsional jihatdan nazorat 
qilish miqyosini kamaytirish davlat nazorat tizimidan tashqarida yangi 
institutlarning shakllanishiga olib keladi. Ushbu holat ta‘lim va sog‗liqni 
saqlash tizimidagi islohotlarning dolzarbligini belgilab beradi. Shu bilan 
birgalikda ushbu sohadagi ijtimoiy xizmatlar institutsional nazoratdan 
chetda qolishi mumkin, degan xavf mavjud. Kishilar davlat ta‘lim 
tizimidan tashqarida, davlat mablag‗lari hisobidan yangi maktablar yoki 
sog‗liqni saqlash sohasida umumiy vrachlik amaliyotini tashkil etishi 
mumkin. Bunday imkoniyatlarning mavjudligi ta‘lim yoki sog‗liqni 
saqlash tizimlarini isloh etish g‗oyasini puchga chiqarishi, xayriya 
tashkilotlarining keyinchalik yanada bo‗linib ketishiga olib keladi.