Ijtimoiy p65

Òo‘liqsiz mehnat staji hamda muddatidan oldin yoshga doir pensiya tayinlash va ularning xususiyatlari

Fuqarolar yoshga doir pensiyalarga ega bo‘lishlari uchun belgilangan yoshga yetgan va talab etiladigan eng kam ish stajidan kam bo‘lmagan mehnat stajiga ega bo‘lganlaridagina to‘liq miqdorda tayinlanadi.
Biroq, „Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida“gi qonunning 8-moddasiga ko‘ra to‘liqsiz mehnat staji bilan ham yoshga doir pensiya tayinlanishi mumkinligi ko‘zda tutilgan va qonunning 8-moddasiga ko‘ra: „Pensiya tayinlash uchun (7- modda) yetarlicha ish stajiga ega bo‘lmagan shaxslarga yoshga doir pensiyalar ushbu qonun 37-moddasi birinchi qismining
„a“, „b“, „v“ va „g“ bandlarida nazarda tutilgan kamida 5 yil ish staji mavjud bo‘lgan taqdirda, bor stajga mutanosib miqdorda pensiya (29-modda) tayinlanadi.
Pensiya yoshiga yetgan fuqaro belgilab qo‘yilganidan (erkak- lar — kamida 25 yil, ayollar — kamida 20 yil) kam mehnat stajiga ega bo‘lganlarida ham (masalan 5 yildan ko‘proq yoki 10 yillik ish staji bilan) pensiya tayinlashlarini so‘rab murojaat qilishga haqli bo‘ladi. Bunday holda fuqaroga mavjud mehnat stajiga mutanosib ravishda va to‘liq pensiyaning taqdim etilgan mavjud mehnat stajiga mos keluvchi hajmda to‘liq bo‘lmagan

4. 
   ^{— Ijtimoiy ta’minot huquqi} 49
   

yoshga doir pensiya tayinlanishi mumkin. Bunday pensiyani hisoblab chiqarish qoidalari, pensiyaning eng kam miqdori va boshqa masalalar amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq tarzda hisoblanadi.
Demak, amaldagi pensiya qonunchiligi 5 yildan kam bevosita ish stajiga ega bo‘lmagan fuqarolarga pensiya tayinlashni nazarda tutmaydi.
„Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida“gi qonun- ning 14-moddasida muddatidan avval tayinlanadigan yoshga doir pensiya nazarda tutilgan va unga ko‘ra:

• 
  xodimlarning soni qisqartirilishi yoki korxonalar, muas- sasalar va tashkilotlar tugatilishi munosabati bilan bo‘shatilgan va ishsiz maqomiga ega bo‘lgan shaxslar:
  
• 
  erkaklar — 58 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda;
  
• 
  ayollar — 53 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar.
  

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining 1998-yil 1-mayda qabul qilingan „Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida“gi qonu- nining 25-moddasi, 11-qismiga ko‘ra: „Òexnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishdagi o‘zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o‘zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi munosabati bilan ishdan ozod etilgan va ishsiz deb e’tirof etilgan, pensiya ta’minoti to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq pensiyaga chiqish uchun talab etiladigan umumiy mehnat stajiga ega bo‘lgan shaxslarga muddatidan oldin (qonun hujjatlarida belgilangan umumiy asoslarga ko‘ra pensiya tayinlash muddatidan ikki yil oldin) pensiyaga chiqish huquqi beriladi“.
O‘zbekiston Respublikasi Ijtimoiy ta’minot va mehnat vazir- liklari tomonidan 1998-yil 30-noyabrda tasdiqlangan va 1999-yil 7-yanvar kuni O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida ro‘y- xatiga olingan „Alohida asoslarga ko‘ra mehnat shartnomasi bekor qilinganda ishdan bo‘shatilgan xodimlarga muddatidan oldin pensiya tayinlash tartibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga ko‘ra O‘zbe- kiston Respublikasi Mehnat kodeksining 100-moddasi ikkinchi qismining 1-bandida ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra mehnat shart- nomasi bekor qilinganda umumiy asoslarda belgilangan pensiya
yoshi arafasida bo‘lgan xodimlarga muddatidan oldin yoshga doir pensiya tayinlash va to‘lash tartiblari belgilab qo‘yilgan¹ .
Ushbu yo‘riqnomaga ko‘ra:
— ishdan ozod etilgan shaxslar mehnat shartnomasi bekor qilingan kundan so‘ng o‘n kalendar kuni ichida o‘zlarining yashash joyidagi mehnat bo‘limiga ish qidiruvchi shaxs sifatida murojaat qilsalar, mehnat bo‘limi xodimlari bunday shaxslarga uch oy muddat ichida, agarda ular o‘n kalendar kunidan keyin murojaat qilsalar — o‘n kun muddat ichida maqbul keladigan ishni topishda yordam berishlari kerak.
Agar ish qidiruvchi shaxsga mehnat bo‘limi tomonidan bel- gilab qo‘yilgan muddatlar ichida ikki marta maqbul keladigan ish taklif qilinmasa, bunday holda ular mehnat bo‘limida ish qidiruvchi shaxs sifatida ro‘yxatga olingan kundan boshlab ishsiz deb e’tirof etiladilar.
Mehnat bo‘limi ishsiz deb e’tirof etilgan va muddatidan oldin yoshga doir pensiyaga chiqish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolarga belgilangan shakldagi taqdimnomani tayyorlaydi va 5 kun ichida shaxs yashab turgan tuman (shahar) ijtimoiy ta’mi- not bo‘limiga topshiradi.
Muddatidan oldin pensiya tayinlangandan so‘ng fuqarolar ishga kirib, so‘ngra belgilangan umumiy pensiya yoshiga yetgunlariga qadar ishdan bo‘shasalar, mehnat shartnomasining bekor qilinish sababiga bog‘liq ravishda quyidagi tartib qo‘lla- niladi:

• 
  agar mehnat shartnomasi Mehnat kodeksi 100-modda- sining ikkinchi qismi 1-bandida ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra bekor qilinsa — muddatidan oldin pensiya mazkur Yo‘riqnomada belgilangan shartlar va tartib asosida qayta tayinlanadi;
  
• 
  agarda mehnat shartnomasi boshqa sabablarga ko‘ra bekor qilinsa – muddatidan oldin pensiya qayta tayinlanmaydi va avval tayinlangan pensiya to‘lovi ham tiklanmaydi.
  

Muddatidan oldin pensiya olayotgan fuqaro umumiy asos- larda pensiya olish yoshiga yetganda, pensiya to‘lovi belgilangan tartibda Pensiya jamg‘armasining o‘z mablag‘lari hisobiga amalga oshiriladi.



¹ Qarang : O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, Davlat qo‘mitalari va idoralarining me’yoriy hujjatlari Axborotnomasi, 1999-yil, 1-son.
Muddatidan oldin tayinlangan pensiyalarni to‘lash uchun sarflangan mablag‘lar tuman (shahar) Bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlari mablag‘lari hiso- bidan qoplanadi va uni Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga qoplab berilishi tartiblari qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
KALIÒ SO‘ZLAR. Yoshga doir pensiyalar. Umumiy asoslarda tayin- lanadigan yoshga doir pensiya. Imtiyozli shartlar bilan tayinlanadigan yoshga doyir pensiya. Kasb va vazifalarning 1-sonli, 2-sonli va 3-sonli ro‘yxatlari. Òo‘liqsiz ish staji bilan yoshga doir pensiya tayinlash. Yoshga doir pensiya tayinlashda mehnat staji nogironlarga (mitti va pakanalarga) pensiya tayinlash. Muddatidan oldin pensiya tayinlash.

Bilimingizni sinab ko‘ring

1. 
   Yoshga doir pensiya tushunchasiga ta’rif bering.
   
2. 
   Yoshga doir pensiyalarning qaysi turlarini bilasiz?
   
3. 
   Umumiy asoslarda va imtiyozli shartlarda yoshga doir pensiya tayinlash asoslari qanday?
   
4. 
   Imtiyozli pensiya tayinlashga asos bo‘ladigan 1, 2 va 3-sonli ro‘yxatlar haqida so‘zlab bering.
   
5. 
   Qachon muddatidan avval yoshga doir pensiya tayinlash mum- kin?
   
6. 
   Òo‘liq bo‘lmagan mehnat staji bilan yoshga doir pensiya tayin- lash tartibi qanday?
   

VI BOB. NOGIRONLIK ÒUSHUNCHASI VA UNI BELGILASH ÒARÒIBI

1.