Ii. Mavzu. Ishlab chiqarishni joylashtirishning qonuniyatlari, shakllari, omillari Ma’ruza rejasi

uch bosqich
va 
uch turi
mavjud. Ixtisoslashuvning uch bosqichi 
deganda 
korxona, shahar
yoki 
rayon
miqiyosidagi ixtisoslashuvi tushuniladi. 
Boshqacha qilib aytganda ularning har biriga hududiy yoki ijtimoiy mehnat 
taqsimoti natijasida ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish biriktiriladi. O‘z 
navbatida ixtisoslashuv shu korxona, shahar va rayonlarning “qiyofasini” ularning 
mehnat taqsimotida tutgan o‘rnini belgilab beradi.
Ixtisoslashuvning uch turi 
–
1) 
Bu 
qism (detal)
2) Texnologik yoki yarim mahsulot 
3)
 
Predmet
(tovar mahsuloti ishlab chiqarish) ixtisoslashuvidir. 
Ixtisoslashuvning bunday ko‘rinishi bir-biri bilan uzviy bog‘liq va ular turli 
hududiy bosqichda o‘zgacha xususiyatga ega bo‘ladi. Ixtisoslashuv oqibatida xalq 
xo‘jaligining tarmoqlari vujudga keladi, iqtsodiy rayonlar, shaxarlarning 
funksional turlari shakllanadi. Shu bilan birga u tashqi transport, iqtisodiy 
aloqalarni taqazo etadi, chunki ishlab chiqarilgan va mahalliy iste’moldan ortib 
qolgan mahsulot chetga chiqariladi, mazkur rayonda yetishmaydigan mahsulot esa 
boshqa joydan keltiriladi. 
Ixtisoslashuvni aniqlash
uchun bir necha shart va sharoitlar zarur. Muhimi 
mahsulot faqat shu joy talabini qondiribgina qolmay balki ortiqchasi boshqa 
rayonlarga chiqarilishi yoki tovar xususiyatiga ega bo‘lishi kerak. Aks holda bu 
tarmoq mazkur joy uchun ixtisoslashgan soha bo‘lmasligi mumkin.

---

Aytaylik 
rayon
yoki 
viloyat, jamoa xo‘jaligida, respublikada
ishlab 
chiqarilgan mahsulot shu yerning o‘zida batamom iste’mol qilinsa yoki anksincha 
ushbu mahsulot mahalliy sharoit ehtiyojini qondirmay, balki chetga chiqarilsa har 
ikkala holda ham to‘laqonli ixtisoslashuv bo‘lmaydi. Birinchi misolda oddiy 
natural xo‘jalik, ikkinchi holda esa hom-ashyoga asoslangan qaram rayon yoki 
mamlakat ekanligini guvohi bo‘lamiz, chunki ko‘p degan so‘z har doim ham 
ortiqcha ma’noni anglatmaydi. Masalan, Rossiyaning markaziy iqtisodiy rayonida 
Belorussiyadan ko‘proq kartoshka yoki Boltiqbo‘yi davlatlariga ko‘ra ko‘proq sut 
ishlab chiqariladi. Ammo na kartoshka, na sut Rossiyaning markaziy rayoni uchun 
ixtisoslashgan tarmoq hisoblanmaydi, zero bu mahsulotlar o‘z joyida iste’mol 
qilinadi, chunki rayonning o‘zida 30 mln. dan ziyod aholi yashaydi. Ayni paytda 
kartoshka Belorussiya uchun, sut Boltiqbo‘yi davlatlariga ixtisoslashgan tarmoq 
bo‘lib xizmat qiladi. Bu yerlarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan mahalliy 
talab qondiriladi, ortiqchasi esa chetga chiqariladi.
Shunday tartibda mulohaza yuritib, O‘zbekistondagi ixtisoslashgan tarmoqni 
aniqlash mumkin. Masalan, Respublikamiz