2.9. Alkimyo inqirozi sabablari
YUqorida qayd etganimizdek, o`zining qariyb 2000 yillik tarixiga ega
bo`lgan alkimyo XV asrda amaliy kimyo sifatida o`z rivojining eng yuqori
cho`kkisiga chiqdi. Evropa olimlari B. Palissi, V. Biringuchcho, G. Agrikoli, V,
Valentin, A. Libaviy, O. Taxeniy, I. Glauber, I. Kunkel, I. Bexer va boshqalar
rudalardan metallar va metalqotishmalari olish, sir-langan keramik va nafis chinni
buyumlar yasash, mineral pigmentlar va o`simlik bo`yoqlari tayyorlash, turli
oziq-ovqat va ichimliklar, dorivorlar tayyorlash sohalarida bir qator yutuqlarga
erishdilar, zamonaviy kimyo va farmakologiyaning mustahkam poydevori barpo
etildi.
Alkimyoning yakuniy bosqichi XVI - XVIII asrlarni o`z ichiga oladi va
asosan Germaniya, Frantsiya, Gollandiya, Angliya va qisman Rossiya davlatla-
rida rivojlandi, ba`zi manbalarga ko`ra ushbu davrda alkimyoga bag’ishlan-gan
8000-1000 asarlar yozildi va bosmadan chiqarildi, ya`ni o`qishni bilgan odamlar
ham alkimyo haqida ma`lum tasavvur va bilimlarga ega bo`ldilar.
XVII boshlari alkimyo rivojida ma`lum bir turg’unlik va inqirozi- ning
dastlabki belgilari kuzatildi. SHu o`rinda, alkimyo faqatgina kimyo fani
rivojining tarixiy bir qismigina emas, balki insoniyat hayotiga ming yillar
davomida omuxta bo`lib ketgan ijtimoliy-iqtisodiy jarayon ekan-ligi, uning
rivojida oddiy odamlardan tortib hukmdorlargacha oson boy-lik orttirish manbai
sifatida unga o`z orzu-umidlarini vobasta aylagan-liklarini alohida qayd etish
lozim.
SHu sababli, alkimyo inqirozi va uning sabablari to`g’risida mu
hokama
yuritishda, uning bir qator e`tiborli jihatlarini ham yoritish lozim:
87
1) Oddiy metallarni falsafiy tosh yordamida nodir metallarga
(oltin va kumushga) aylantirish g’oyasi nafaqat alkimyogarlarni, balki oson
boylik orttirish va arzon oltin tayyorlash orzusida bo`lgan oddiy fuqaro-lardan
boshlab, imperatorlar va qirollarni ham o`z domiga oldi.
Bu urinishlarning oldini olish va arzon oltin davlatning iqtisodiga zararini
kamaytirish maqsadida Rim imperatori Diokletian (243-315 yy.) va Vizantiya
imperatori Konstantin (285-337 yy.) davrida alkimyogarlik umuman taqiqlandi,
alkimyogarlar boshqa yurtlarga quvg’in qilindilar;
XVIII asrda Angliya qiroli Genrix VI mis amal’gamasini oltin tan-ga
o`rnida taklif etgan tovlamachi-alkimyogarlarni dorga osgan;
Berlinda 1709 yilda neapolitanlik Kaetan ismli tovlamachini ham qalbaki
oltin qoplamalar uchun shahar markaziy maydonida dorga osishgan.
SHu vaqtdan boshlab, alkimyo bilan shug’ullanish jinoyatchilikka teng-
lashtirilgan va alkimyoning quyoshi so`nishni boshlagan.
2) CHerkovning alkimyogarlarga doimiy qarshilik qilishi va tabiatshu-
noslarga qarshi kurashi ostida ularning jamiyatga va kishilar ongiga o`z ta`sirini
saqlab qolishdan tashqari siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy sabab-lari bo`lganligi bir
qator tarixiy manbalarda yoritilgan. Rim papasi Gri-goriy I xristianlarga eski
qo`lyozma va kitoblar o`kishni 529 yilda umuman ta`qiqladi, papa Ioann XXII
esa alkimyogarlarni duoibad (anafema) qildi.
Evropada cherkov inkvizitsiyasi (inquisitio – katolik cherkov dushmanla-
riga qarshi kurash olib borish uchun 1184 yilda papa Lutsiy va imperator Fridrix
I Barbarossa tomonidan tashkil etilgan sud tashkiloti, XIII-XIX asrlarda faoliyat
ko`rsatgan) tomonidan XVI-XIX asrlarda birgina Ispaniyaning o`zida 30000
kishi, boshqa Evropa mamlakatlarida esa 290000 kishi turli qiynoq, qamoq va
surgun jazolariga duchor etilgan. Papa Adrian VI besh yil ichida 1620 kishini
tiriklayin o`tga tashlatgan va h.o.;
3) XI – XIX asrlarda islom dini hukmron bo`lgan davlatlarda ham
88
ilm-fan, texnika va texnologiyalar rivoji o`ta sust bo`lgan, hur fikrli qomusiy
olimlar va allomalar ham o`z Vatanlaridan quvg’in qilinganlar;
4) YUnon, misr va arab alkimyogarlarining ko`plab asarlari va qo`lyoz-
malari tabiiy ofatlar, yong’inlar va urushlar vaqtida yo`qotib yuborilgan, yana bir
katta qismi salb yurishi qatnashchilari tomonidan Evropa mamlakatlariga olib
ketilgan va hozirda Evropa muzeylarida saqlanmoqda;
5) XVII asr oxiri va XVIII boshlarida bir qator Evropa mamlakatla-
rida ro`y bergan texnik revolyutsiya oqibatida jamiyatda kapitalistik ishlab
chiqarish munosabatlarining shakllanishi va yakka hunarmandchilik o`rniga
manufakturalar, tsexlar va dastlabki kimyo sanoati korxonalari qaror topishi,
xomashyo va tayyor mahsulotlar sifatini kafolatlash zarurati alkimyoning ish
usullari va jihozlarini zamonaviy kimyo laboratoriyalari va malakali mutaxassislar
bilan almashinishga olib keldi ;
6) Kimyo bo`yicha darsliklar, o`quv qo`llanmalari va tajribalar tavsifi
kimyogarlar sonini keskin oshirdi, to`plangan kimyoviy bilimlar va tajribalarni
oson o`zlashtirish va amaliy qo`llash imkoniyatlari alkimyogarlarning mavhum
obrazlarni qo`llab, o`z tajribalari mohiyatini yashirishlari va kimyo fanida
etakchilik qilishlariga barham berdi va h.q.
Mashhur olimlarning alkimyoga haqidagi fikrlari:
1) Abu Ali ibn Sino o`zining “ash-SHifo” falsafiy asarida:
“Alkimyogarlar yangi jism yarata olmaydilar. Ular metallarga turli ishlov berib
rangini o`zgartiradilar, ammo uning tarkibi o`zgartira olmaydilar. Bir xil metallarni
ikkinchisiga aylantirish menga tushunarli emas, aksincha, men buning imkoniyati
yo`q deb hisoblayman”;
2) F. Bekon 1620 yilda yozgan “Fanlarning yangi organoni” asarida
“Alkimyogarlar va sehrgarlarning ishi hech qanday kashfiyot bo`lishi mumkin
emas, bu donishmandlarning yutuqlari faqat kulgi va ko`z yoshiga arziydi”;
3) G. Burgave (1668-1738 yy.) 1732 yili nashr etilgan 2 tomlik “Kimyo
elementlari” darsligida (bu kitobdan, Moskva universiteti talabalarining bir necha
89
avlodi ham foydalangan deyishadi) 4 element: olov, havo, suv, tuproq
xususiyatlari haqida batafsil to`xtaladi va ular haqidagi alkimyogarlarning
noto`g’ri fikrlarini tanqid qiladi;
4) I. YUnker 1749 yilda o`zining flogiston kimyosi asoslari yoritilgan
“Kimyo bo`yicha to`liq qo`llanma” darsligida “Alkimyo degan yuqumli kasallik
T.Paratsel’s ishlaridan keyin butun dunyo bo`ylab tarqaldi, barcha odamlar o`z
kasb-korini tashlab, oltin olish imkonini beruvchi “falsafiy toshni” axta-rishga
tushib ketdilar”;
5) Alkimyogar Velling 1728 yilda nashr qilingan “Magiko-kabbalis-
Tik insho” asari so`zboshisida I.YUnkerga hamohang bo`lib: “Bugungi kunda
tangalarda oltin va kumush miqdori kamayib, odamlarning ochko`zligi esa oshib
bormoqda. Bir necha o`n yil ichida alkimyoga bag’ishlangan asarlar soni 8-10
mingtaga etdi, alkimyogarlar orasida jamiyatning har bir tabaqasi vakilini ko`rish
mumkin, vaziyat shunchalik kulgiliki, hatto oddiy temirchi ham transmutatsiya
haqida sen bilan muloqot qilishi mumkin”.
6) G. SHtal 1734 yilda “Zimotexnika asoslari” asari so`zboshisida
”Tovlamachi alkimyogarlar keltirgan zararni baholab bo`lmaydi, Paratsel’s
zamonidan buyon bo`lib o`tgan urushlar bunchalik ziyon keltirmagan edi”;
7) Meyer “Kimyo tarixidan ma`ruzalari”da: “Alkimyo quyoshi botishi
bilan kimyoning bosh maqsadlari ham o`zgardi, oltin olishga intilgan kimyo-garlar
o`rniga inson salomatligini saqlashga intiluvchi yatrokimyogarlar kelishdi”,- deb
yozgan edi.
Albatta, alkimyo inqiroziga bosh sabab, jamiyat rivojining ob`ektiv
talablari bo`lib, qolgan omillar qo`shimcha turtki bo`ldi.
90
Do'stlaringiz bilan baham: |