Ii bob. Moddalarning hosil bo`lishi haqidagi dastlabki ta`limotlar

moddalar,  o`simlik moddalari,  hayvonot moddalariga  bo`ladi. 

---

 

72 

U  mineral  moddalarni  ham  alohida  guruhlarga:  ruhlar  yoki  uchuvchan  spirt-lar, 

jismlar, toshlar; kuporoslar, buroqlar (soda) va tuzlarga  ajratadi.   

5-jadval 

Ar- Roziy ta`limotiga ko`ra mineral moddalarning sinflanishi 

Ruhlar yoki  

uchuvchan     

spirtlar 

Jismlar 

Toshlar 

Kuporosl

ar 

Boraklar 

Tuzlar 

simob 

oltin 

markazit 

sariq 

potash 

yaxshi tuz 

novshadil 

kumush 

marganetsli 

 ruda 

qora 

natron- 

 soda 

oddiy-  

achchiq 

auripigment 

mis 

qo`ng’ir temirtosh  qizil 

zargarlik 

burasi 

kavsharlash 

"tinkar” 

real’gar 

temir 

gal’mey 

temir 

sul’fati 

kavsharlash 

"tinkar” 

mirabilit 

oltingugurt 

qalay 

lyapis’- lazur 

yashil 

zarevan 

burasi 

toshtuz 

 

qo`rg’oshin 

malaxit 

oq (rux 

achchiqtos

hi) 

arab 

 burasi 

oq 

 

xarasin 

feruza 

 

 

neftli tuz 

 

rux yoki xitoy 

temiri 

qizil 

temirtosh 

 

 

hind tuzi 

 

 

oq mish’yak 

 

 

xitoy tuzi 

 

 

oltingugurtli 

qo`rg’oshin 

 

 

siydik tuzi 

 

 

slyuda 

 

 

kul tuzi 

 

 

gips 

 

 

 

 

 

shisha 

 

 

 

 

Ar-Roziy  hayvonot  dunyosi  moddalariga  quyidagilarni  kiritadi:  sochlar 

(junlar),  suyak,  miya,  safro,  qon,  sut,  siydik,tuxum,  chig’anoqlar  va  shox,  ammo  

o`simliklar dunyosi moddalarini alohida tizimlashtirmagan. 

Olim  kimyoviy  birikmalarning  bunday  keng  miqyosdagi  tadqiqoti  uchun 

kerak  bo`lgan  turli  laboratoriya  uskunalari  yaratishga  va  ulardan  oqilona 

foydalanishga muyassar bo`ladi. Har xil eksperimental ishlarni bajarish uchun Abu 

---

 

73 

Bakr  Ar-Roziy    o`z  asarlarida  kimyoviy  idishlarni,  amaliy  tajribalarning  bajarish 

tartibini, boshqa laboratoriya jihozlari, tarozi, laboratoriya usullarini batafsil yozib 

qoldirgan  va  ularning  har  biriga  izoh  bergan.  Dastlab  kimyoviy  asbob-

uskunalardan: kolba, kimyoviy idishlar, qisqich, stakan,  egov, voronka, hovoncha, 

suv  va  qum  hammomlari,  isitish  pechlari,  sochli  va  to`qima  fil’trlar,  qayta 

kristallash  uchun  shisha  idishlar  haqida  “Alkimyoga  oid  12  kitob”  asarida  

ma`lumot yozib qoldirgan.  

Uning  ishlaridan  avval  arab,  keyinchalik  Evropa  alkimyogarlari  keng 

foydalanishgan. Ingliz olimi I. Zinger  Ar-Roziy foydalangan kimyoviy uskunalar, 

jihozlar  va  shisha  buyumlarning  ko`pligiga  ishora  qilib:  “Ingliz  kimyoviy 

laboratoriyasining uskuna va  jihozlar bilan  ta`min-langanlik darajasi  oradan  ming 

yillar  o`tsa  ham,  o`rta  asrlardagi  alloma-lar  laboratoriyalarining  jihozlanishidan 

farq qilmaydi”,- deb yozadi. 

Kimyoviy  eksperimentlarga  katta  e`tibor  qaratgan  olimning  fikricha, 

faqatgina  ko`p  marta  erinmasdan  takroriy  va  puxta  o`tkazilgan  amaliy 

tajribalarning  natijalarigina  moddalarning  haqiqiy  tabiatini  bilishga  imkoniyat 

tug’diradi.  Keng  ko`lamli  tajribalari  natijalari  o`laroq  gips  olish  usulini  yaratgan 

olim  singan  suyaklarni  to`g’rilab  davolash  uchun  gipsli  taxtakachlar  qo`yishga 

asos  soldi.  Sof  holdagi  sur’ma  metallining  xossalarini  o`rganib  chiqdi.  Neft’  va 

moylarni  tozalash  uchun  haydash  usulidan  foydalandi.  Olim  turli  xildagi 

shishalarning olinish usullari sirlarini va retseptlarini bilgan va bu boradagi ishlarni 

rivojlantirgan.   

U  kimyo  fanida  birinchi  marta  kimyoviy  jarayonlarni  tezlashtirish  va 

reaksiyaga 

kirishgan 

moddalarni 

ularning 

dastlabki 

holatiga 

qaytarish 

mumkinligini  amalda    isbotladi.  Atomistik  nazariya  bilan  Aristotelning  birlamchi 

materiya  haqidagi  ta`limotini  birlashtirgan  kishi  ham  Ar-Ar-Roziy  bo`lib,  uning 

fikricha,  atomlar  ma`lum  o`lchamlarga  ega,  o`zgarmas  va  ular  orasidagi  

bo`shliqlardan iboratdir. 

---

 

74