Ii bob. Moddalarning hosil bo`lishi haqidagi dastlabki ta`limotlar

muvozanat  holati,  ya`ni  jarayonlarning  qaytarligi  haqidagi  birinchi  ilmiy 

kuzatishlar izohlangan dastlabki asar sanaladi.  

 

Ar-Roziyning    “Sirlar  kitobi”  asari  olam  va  uning  kelib  chiqishi  haqidagi 

tasavvurlar  bilan  boshlanadi.  Birikmalarning  kimyoviy  o`zgarish-lari  haqidagi 

tushunchalarni shakllantirishda Ar-Roziy beshta asosiy tamoyillarga o`z e`tiborini 

qaratadi:  yaratuvchi,  ruh,  vaqt,  fazo  va  modda.  Bu  kategoriyalar  materiyaning 

uzluksiz  harakatini  tushuntirib,  birikmalar  darajasidagi  ularning  diskretligini 

tushirib  qoldiradi.  Ar-Roziyning  fikricha,  moddalar  abadiy  va  o`zgarmas 

zarrachalar (ya`ni atomlar) va ular orasidagi bo`shliqlardan iborat. Bu zarrachalar, 

albatta,  o`z  o`lchamlariga  ega.  Uning  elementlar  transmutatsiyasi  haqidagi 

g’oyalari  Jobir  ibn  Xayyom  fikrlariga  yaqin,  ya`ni  eliksir  yoki  “dori-darmon”  – 

falsafiy  tosh  yordamida  oltinning  simob-oltingugurtli  kelib  chiqishi  mumkinligini 

inkor  etmaydi.  Moddalarning  paydo  bo`lishi  haqidagi  simob  va  oltingugurt 

juftligiga    uchinchi  manba  –  tuz  ekanligini  o`rgatadi.  Ar-Roziy  o`z  fikrlarini 

dalillar asosida ishonarli bayon qilganligi,  kimyoviy kinetikaning dastlabki tamal 

toshini  qo`yganligini  va  Evropa  olimlari-ning,  bu  borada    T.  Paratsel’s  ishlari 

dastlabki ta`limoti deyishi  noo`rin-ligini ko`rsatadi.  

  Ar-Roziy  kimyo  tarixida  birinchi  bo`lib  moddalarni  uch  qismga:  mineral