Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

V bob. 5.4. Sinxron mashinalarning tuzilishi va ishlash tarzi. Sinxron 
generatorlar va ularning xarakteristikalari 
Reja:
5.4.1. Sinxron mashinalarning tuzilishi va ishlashi. Sinxron generator turlari. 
Aniq va noaniq qutbli sinxron mashinalar. Sinxron generatori stator 
chulg‘amining elektr yurituvchi kuchi 
5.4.2. Sinxron generatorning xarakteristikalari va ular taxlili 
5.4.3. Cinxron generatorlarning tarmok bilan parallel ishlashi. 
5.4.1.
 
Sinxron mashinalarning tuzilishi va ishlashi. Sinxron generator 
turlari. Aniq va noaniq qutbli sinxron mashinalar. Sinxron 
generatori stator chulg‘amining elektr yurituvchi kuchi. 
 
Sinxron elektr mashinalar o‘zgarmas tok mashinalari singari generator, 
motor va elektromagnit tormoz rejimlarida ishlatish mumkin. Elektr 
stansiyalarida ishlab chiqariladigan uch fazali tok sinxron generatorlarda xosil 
qilinadi. Sinxron mashinalar qo‘zgalmas stator va aylanuvchi rotordan iborat 
bo‘ladi. Stator uz navbatida cho‘yan korpus va unga maxkamlangan po‘lat 
o‘zakdan iborat bo‘lib, bu o‘zak pazlariga uch fazali o‘zgaruvchan tok chulg‘ami 
joylashtiriladi. Stator o‘zagida uyurma toklardan xosil bo‘luvchi quvvat isrofini 
kamaytirish maqsadida uni bir-biridan izolyasiyalangan po‘lat tunukalardan 
yig‘iladi (5.4.1-rasm). 

---

305 
 
5.4.1-rasm. Sinxron mashinaning statori. 
Sinxron mashinasining rotori ikki tipda, ya’ni ayon va ayon bo‘lmagan 
qutbli qilib tayyorlanadi. 5.4.2-rasm. Gidroturbinalar bilan past chastotada 
aylantiriladigan kichik va o‘rta quvvatli gidrogeneratorlar ayon, bug‘ turbinalari 
bilan yukori tezlikda aylantiriladigan katta quvvatli turbogeneratorlar esa, ayon 
bo‘lmagan qutbli qilib chiqariladi. 
5.4.2-rasmda sinxron mashinaning 
a — 
ayon va 
b — 
ayon bo‘lmagan 
qutbli rotorlari ko‘rsatilgan. Rotorning o‘zagi, odatda, quyma po‘latdan yasalib, 
unga qo‘zgatuvchi chulg‘am o‘rnatiladi. Aylanuvchi rotordagi bu qo‘zgatuvchi 
chulg‘amga cho‘tka va halqalar vositasida o‘zgarmas tok berilib, asosiy magnit 
oqim hosil qilinadi. Demak, o‘zgarmas tok bilan ta’minlangan rotor 
chulg‘amini birlamchi motor (turbina) bilan aylantirilsa, u xolda, 
elektromagnit induksiya qonuniga binoan stator chulg‘amida o‘zgaruvchan 
E.Yu.K. hosil bo‘ladi. 

---

306 
5.4.2-rasm. Sinxron mashinalarning stator va rotorlari. 
Bu E.Yu.K. sinusoida konuni bo‘yicha o‘zgarishi uchun qutblarda hosil 
bo‘lgan magnit induksiya sinusoida bo‘yicha taqsimlanishi kerak. Magnit 
induksiyaning 
V - 
5
maks
51pa bo‘yicha taqsimlanishi uchun kutb uzagi bilan 
stator uzagi o’rtasidagi xavo bushligining 
5.4.3-rasmda ko‘rsatilgandek bo‘lishiga erishish kifoya. 

---

307 
5.4.3 – rasm. Rotor qutblarida hosil bo‘luvchi magnit induksiyasining 
taqsimlanishi 
Uch fazali sinxron generatorning statoriga uchta chulg‘am joylashtiriladi. Bu 
chulg‘amlar fazoda bir-biridan 120° burchakka fark. qiladi, ular yulduz yoki 
uchburchaklik sxemasi bilan ulanadi. Xar bir chulg‘am generatorning fazasi 
deyilib, bu fazalarda bir-biridan 120° ga fark. kiluvchi E.Yu.K. lar xosil bo‘ladi. 
Yulduz yoki uchburchaklik sxemasi bilan ulangan chulg‘amlardan olingan bu uch 
fazali E.Yu.K.lar sistemasiga uch fazali yuklama ulansa, u xolda generatorning 
stator chulg‘amlaridan uch fazali yuklama toki o‘tadi. Sinxron mashinani 
qo‘zg‘atish uchun kerak bo‘lgan o‘zgarmas tokni qo‘zgatgich yoki yarim
o‘tkazgichli to‘g‘rilagichlardan olinadi. Generator bilan birga aylantiriluvchi va 
uni qo‘zg‘atishga muljallangan o‘zgarmas tok generatori qo‘zg‘atgich deb 
ataladi. Sinxron generatorlar statori chulg‘amlarining boshi va oxirlari quyidagi 
jadvalda ko‘rsatilgandek belgilanadi. 
Odatda, quvvati 400 kVA gacha bo‘lgan sinxron generatorlari 400/230 V, 400 
kVA dan kattalari esa 6300 V va undan ham yuqori kuchlanishli kilib 
tayyorlanadi. 
Quvvati 1000 kVA gacha bo‘lgan dizel motorga mo‘ljallangan SGD rusumli 
generatorlar ham mavjud. 

---

308 
Katta quvvatli generatorlar, masalan, 100000 kVA li turbogeneratorlar juda 
yuqori foydali ish koeffitsienti, ya’ni 
s = 
0,98 ga ega bo‘ladi. 
Asinxron mashinalarining statori sinxron mashinanikidan deyarli farq 
qilmaydi, ammo ularning rotoridagi chulg‘amiga tashqi manbadan hech kanday 
tok berilmaydi. 
 
O‘zgarmas tok mashinasi singari sinxron mashina ham generator, ham 
motor rejimida ishlaydi. Sinxron motorning konstruksiyasi generatornikidan 
farq qilmaydi. 
Sinxron mashinani motor rejimida ishlatish uchun uning stator 
chulg‘amiga uch fazali, rotor chulg‘amiga esa o‘zgarmas tok beriladi. Stator 
chulg‘amiga berilgan uch fazali tokdan aylanuvchi magnit maydon hosil bo‘lib, 
uning tezligi quyidagicha bo‘ladi:

(5.4.1)

bunda
f
– o‘zgaruvchan tokning chastotasi;
p
– stator chulg‘amiga berilgan tokdan hosil bo‘lgan magnit 
maydonning juft qutblar soni. 
Statordagi aylanuvchi magnit maydon bilan rotordagi tokning o‘zaro ta’siri 
natijasida elektromagnit moment hosil bo‘ladi. Elektromagnit momentning 
ta’sirida motor rotori statordagi aylanuvchi magnit maydon yo‘nalishida aylana 
boshlaydi. Statordagi aylanuvchi magnit maydon 
N
yoki 
S
qutbi rotor magnit 
maydonidagi ularga teskari bo‘lgan qutblari bilan elastik zanjir singari 
bog‘lanishga egaligi sababli rotorning aylanish chastotasi ham