Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

 Bir fazali motorlarni ishga tushirish. 
Yuqoridagi mulohazaga binoan 
oddiy bir fazali, ya’ni statoriga birgina chulg‘am o‘rnatilgan, rotori esa qisqa 
tutashtirilgan chulg‘amga ega bo‘lgan motorni ishga tushirish uchun dastavval, 
uni tashqi kuch bilan biror 
chastotagacha aylantirish lozim. Bir fazali 
motorni bevosita ishga tushirish uchun uning statoridagi chulg‘amga berilgan 
tokdan aylanuvchi magnit maydon hosil bo‘lishi zarur. 
Buning uchun motor statoriga, o‘qlari bir-biriga nisbatan, 
burchakka 
farqlanuvchi ikkita chulg‘amni joylashtirib, ulardagi tokni bir-biriga nisbatan 
ga siljitish kerak.
SHu sababli bir fazali asinxron motor statoriga asosiy chulg‘amdan 
tashqari, ko‘pincha, ishga tushirish chulg‘ami deb ataluvchi chulg‘am ham 
o‘raladi. Bu chulg‘amlardagi toklarning fazasi o‘zaro 
ga yaqin burchakka 
farq qilishi uchun bir fazali motorni -rasm, 
a
va 
b
da ko‘rsatilgan sxemalar 
bilan ishga tushiriladi. -rasm, 
a
dagi sxemada bir fazali motorning ishga 
tushirish chulg‘ami o‘ramlari soni kam bo‘lgan ingichka simdan tayyorlanib, 
uning aktiv qarshiligi asosiy chulg‘amnikiga nisbatan katta, induktiv qarshiligi 
esa kichik bo‘ladi. SHu sababli bu chulg‘amlardagi toklar fazasi 
ga farq qilib, statorda aylanuvchi magnit maydon hosil bo‘ladi. Demak, bunday 
motorni bevosita ishga tushirish mumkin.
Ishga tushirish jarayoni tugagach, qisqa vaqt ichida ishlashga hisoblangan 
ishga tushirish chulg‘ami ITCH elektr tarmog‘idan tugmacha 
K
bilan ajratiladi. 
-ram, 
b
dagi sxemada ishga tushirish chulg‘ami kondensator orqali elektr 
tarmog‘iga ulanadi. Bunda ishga tushirish jarayoni tugagach ham, ishga 
tushirish chulg‘ami kondensator orqali elektr tarmog‘iga ulanganicha qoladi. 
Normal rejimda ham statoridagi ikkita chulg‘am bilan ishlovchi motorlar ikki 
fazali asinxron motorlar deyiladi. Umuman, bir fazali motorlarning texnik 
iqtisodiy ko‘rsatkichlari uch fazaliga nisbatan ancha past bo‘ladi. Haqiqatan F
1

---

303 
va F
11
magnit oqimlardan bir fazali motor rotorida hosil bo‘luvchi quvvat 
isroflari uch fazali motornikiga nisbatan deyarli ikki marta katta bo‘ladi. 
Aylantiruvchi momentning qiymati 
bo‘lgani uchun motorning o‘ta 
yuklanish qobiliyati ancha past bo‘ladi (-rasm). Kondensatorli, ya’ni ishga 
tushirish 
chulg‘ami 
kondensator 
kiritilgan 
motorlarda 
bo‘lib uch fazali motorlarnikiga yaqinroqdir. 
Ammo bunday motorning ishga tushirish momenti kichik, ya’ni 
bo‘ladi (-rasm, 
1
egri chiziq). Kondensatorli motorda 
ni oshirish uchun 
ishga tushirish chulg‘amidagi 
C 
sig‘imli kondensatorga parallel qilib 
ulanadi. Bunda motorning mexanik xarakteristikasi -rasmdagi 2 egri chizig‘i 
bilan ifodalanadi. Kondensatorli motordagi kondensatorning sig‘imi nominal 
yuklama rejimiga hisoblangan bo‘lib, uning qiymati 
bo‘ladi, 
bunda 
– motorning kominal quvvati, Vt. Ammo kichik quvvatli motorlarni 
ishga tushirish uchun ham sig‘imi ancha katta bo‘lgan qimmatbaho 
kondensatorlar 
ishlatilishi 
sababli, 
ko‘pincha, 
kondensatorsiz 
ishga 
tushiriladigan bir fazali motorlar qo‘llaniladi. 
Amalda magnit qutblari o‘zgarmas tok mashinalaridagi singari ayon 
shakldagi tuzilishga ega bo‘lgan bir fazali motorlar ham bo‘lib, ularning magnit 
qutblariga kiygizilgan mis halqachalar ishga tushirish chulg‘ami vazifasini 
o‘taydi. Bunday motorlar uchun 
bo‘lib, ulardan, ko‘pincha, elektr patefonlarida, kichik quvvatli ventilyatorlarda 
foydalaniladi. Hozirgi vaqtda xarakteristikasi ancha yaxshilangan bunday 
motorlar kir yuvish mashinalarida ham ishlatilmoqda. Umuman, bir fazali va 
kondensatorli motorlarning kichik quvvatlilaridan avtomatikada, turmushda 
keng tarqalgan sovitish qurilmalarida, kir yuvish va tikuv mshinalarida, 
magnitafon va shu kabilarda foydalaniladi. Bir fazali yuqori chastotali motorlar, 
bundan tashqari, o‘rmon va qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan bir qancha qo‘l 
asboblarida ham qo‘llanilmoqda. [1,8,9] 

---

304 
NAZORAT SAVOLLARI. 
1.
O‘zgaruvchan tok elektr mashinalarining asosiy turlarini sanab bering? 
2.
Asixron mashinalarning konstruktiv tuzilishini aytib bering? 
3.
Asixron mashinalarning ishlash prinsipini aytib bering? 
4.
Asixron mashinalarning mexanik xarakteristikalariga ta’rif bering? 
5.
Asixron motorning energetic diagrammasi nimani bildiradi? 
6.
Asixron mashinalarni ishga tushirish usullarini aytib bering? 
7.
Asixron mashinalarni reverslash qanday bajariladi?
8.
Asixron mashinalarni aylanish tezligini rostlash qanday amalga oshiriladi? 
9.
Faza rotorli asinxron motorni ishga tushirish qanday amalga oshiriladi? 
10.
Qisqa tutashtirilgan asinxron motorni ishga tushirish toki nominal 
tokdan qanday farq qiladi?