I tergov va sud harakatlarining tushunchasi va huquqiy tabiati

IIBOB. Tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakati

II.1.Tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakatini o‘tkazish tartibi va turlari

Tanib olish uchun ko‘rsatish guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining biror shaxs yoki narsa to‘g‘risidagi ko‘rsatuvini tekshirib ko‘rish uchun quyidagi hollarda amalga oshiriladi:

1) bu ko‘rsatuv muayyan bir shaxs yoki muayyan bir narsaga oid ekanligini aniqlash zarur bo‘lganda;

2) surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga ma’lum bo‘lgan ko‘plab shaxs yoki narsalar orasidan ko‘rsatuvda tasvirlab berilgan shaxs yoki narsani topish zarur bo‘lganda (JPK, 125-modda).

Tanib olish jarayoni ­ ilgari kuzatuvda bo‘lgan ob’ektni tanish hisoblanadi. SHu bois insonning eslash qobiliyati jinoyat sodir bo‘lgan paytdan boshlab vaqt o‘tishi bilan bu hodisa to‘g‘risidagi taassurotlar va ularni esda saqlash dara­jasi vaqt o‘tishi bilan pasayib borishi sababli mazkur tergov harakatini tezkor o‘tkazish taktik jihatdan to‘g‘ri hisoblana­di. Gumon qilinuvchilar, ayblanuvchilar, jabrlanuvchilar, guvohlar; shunindek, jinoyat qurollari, jasadlar va ularning qismlari, hayvonlar, binolar va boshqa ko‘chmas ob’ektlar tanib olish uchun taqdim etilishi, ya’ni bular tanib olish ob’ektlari bo‘lishi mumkin. Tanib olishning sub’ekti bo‘lib esa, tanib olishni amalga oshirayotgan shaxs, ayni paytda guvoh­lar, jabrlanuvchilar, gumon qilinuvchilar va ayblanuvchilar ham ishtirok etadi. SHuni ham unutmaslik lozimki, tanib olish jarayonidan oldin tanib oluvchi shaxs ushbu ob’ekt, uning belgilari bo‘yicha to‘la ravishda, batafsil so‘roq qilinishi darkor.

Tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakatini o‘tkazishdan maqsad shaxsning yoki ashyoning aynanligini aniqlashdan ibo­rat. Ushbu aynanlikni topish tanib oluvchi shaxsning zimma­siga yuklatiladi.Tanib olish insonning bilish jarayoni bir ko‘rinishi hisoblanadi. Muayyan narsa yoki shaxsni tanish jarayoni psixologik mazmuniga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:

a) suksessiv tanish-avvalgi taassurotga ega bo‘lgan obraz belgilarini xotirada sekinlik bilan tiklab, taqdim etilgan ob’ekt belgilari bilan bosqichma-bosqich solishtirish orqali tanib olish;

b) simultan tanish-muayyan shaxs yoki narsani darhol, bir ko‘rishning o‘zida tanib olish⁷.

Suksessiv tanishda tanib oluvchi shaxs ob’ektni solishti­rishda bir qancha qiyinchiliklarga duch keladi. Bu qiyinchi­liklar tanib oluvchi shaxsning tanib olinishi kerak bo‘lgan narsa yoki shaxs bilan ilgarigi kam muomalada bo‘lganligi yoki belgilarning o‘zgarishi, eskirishi, ko‘rinishining sun’iy o‘zgartirilishi bilan bog‘liq. SHuning uchun ham bu holda birinchi bo‘lib haqiqatan ham aynan shu ob’ekt tergov olib boriladigan xodisa bilan bog‘liqmi yoki yo‘qmi degan masala hal qilinishi kerak. Agar tanib oluvchi shaxsga taqdim etiladigan ob’ekt belgilari bo‘yicha yaxshi tanish bo‘lsa, bunday suksessiv tanib olish o‘tkazilmaydi. Masalan, tanib oluvchi bilan ko‘p vaqtdan buyon yaqin munosabatlarda bo‘lgan kishini (oila a’zolari, do‘stlari, uzoq qarindoshlari, qo‘shnilari va h.k.) tashqi ko‘rinishi bo‘yicha tanib olishga yoki tanib oluvchi shaxsga o‘zining noyob belgilari (raqam, dog‘, esdalik yozuv va b.) orqali tanish bo‘lgan buyumlarni taqdim etish noo‘rindir. Bu holda suksessiv emas, balki simultan tanib olish o‘rinlidir.

Simultan tanish bilan bog‘liq bo‘lgan tanib olish bevosita boshqa maqsad — marhumning shaxsini aniqlash yoki tanib oli­nadigan ob’ekt bilan tanib oluvchining tanishligi tasdiqlov­chi ma’lumotning rostligini tekshirishni ko‘zlaydi. SHu uslub orqali tanib oluvchi bilan tanishligini rad etuvchi shaxs taqdim etilishi mumkin⁸.

Ba’zi mualliflar tomonidan bu hollarda tanib olishni o‘tkazishning qonuniyliligi rad etiladi⁹. Bunday fikr tarafdorlari tanib olishning o‘rniga yuzlashtirish o‘tkazish kifoya deyishadi. SHunga qaramasdan, bizning nazarimizda, ba’zi hollarda yuzlashtirishning imkoniyatlari quyidagi masalalarni echishga etarli emasdir, ya’ni so‘roq qilinadigan shaxslar haqiqatdan ham o‘zaro tanishmi yoki o‘zini tanishtirgan shaxs haqiqatan ham o‘sha shaxsmi yoki yo‘qmi. SHaxsan, o‘zaro tanishligini tasdiqlovchi shaxsning gaplari qanchalik rost­ligini aniqlashning iloji yo‘q.

Jinoyat protsessida bir shaxs o‘rtasida bir ob’ekt yoki bir shaxsni tanib olish uchun qayta, qo‘shimcha tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakatini o‘tkazish man etilgan. Qo‘shimcha tanib olish uchun ko‘rsatishni o‘tkazishning man etilishi tanib oluvchi tanib olish uchun ko‘rsatilayotgan shaxsni yoki ob’ektni balki birinchi bor tanib olish uchun ko‘rsatilganda eslab qo­lish ehtimoli bilan bog‘liq. SHu bilan birga shaxs tomonidan ob’ektning yoki shaxsning faqat bitta belgisi orqali eslab qolganligi bois, tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakati o‘tkazilgandan so‘ng, qaytadan o‘tkazishga ehtiyoj tug‘ilishi mumkin. Tanib olishni o‘tkazishning maxsus shartlari sifati­da tanib oluvchi shaxsni qay hollarda ob’ekt unga taassurot qoldirganligi va qaysi belgilari orqali tanib olishi mumkinligi yuzasidan o‘tkaziladigan so‘roq qilish xizmat qiladi. Aks holda tanib olish isbot kuchiga ega bo‘lmaydi.

SHaxs bitta ob’ektni har xil belgilar orqali tanib olishi mumkin. SHaxs ob’ekt va shaxsning bir belgiga ko‘ra tanib olmagan bo‘lsa, uni boshqa belgisiga ko‘ra qayta tanib olish uchun ko‘rsatish mumkin. Biroq birinchi marotaba o‘tkazilgan tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakatida tanib oluvchi “tanib olish uchun ko‘rsatilayotgan shaxs” haqida hech qanday ma’lumotni olmasligi choralari ko‘rilishi kerak. Aks holda birinchi tanib olish uchun ko‘rsatishda ob’ektning belgilarini eslab qolinishi va ikkinchi marotaba o‘tkazilayotgan tanib olish uchun ko‘rsatilayotganda ishning xolisligiga putur etkazi­shi mumkin. Masalan, dastlab shaxsning fotosurati orqali tanib olish uchun ko‘rsatish keyinchalik uning yurish (qadam qo‘yish) xususiyatlari bilan tanib olish uchun ko‘rsatishni rad etmaydi.

Qo‘shimcha tanib olish uchun ko‘rsatish dastlab JPKning talab-larini buzgan holda o‘tkazilgan bo‘lsa yoki protsessual shakldan tashqari amalga oshirilgan bo‘lsa ham takroran yoki qo‘shimcha o‘tkazilmaydi. (masalan, shaxsni tezkor-qidiruv chora­larida tanib olish uchun ko‘rsatilganda).

Tanib olish uchun qo‘rsatishni o‘tkazish uchun asos-bu isbot­lash uchun zaruriyat bo‘lib, unda ilgari taassurot qoldirgan ob’ektni tanib olishga taqdim qilingan ob’ekt taqqoslanadi. Agar ob’ekt isbotlashning boshqa uslub yoki vositalar orqali aniqlanadigan bo‘lsa, tanib olish uchun ko‘rsatishni o‘tkazish­ning zarurati yo‘q.

Mazkur tergov harakatida tanib oluvchi sifatida guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi va ayblanuvchilar ishtirok etishlari mumkin. Guvoh va jabrlanuvchi tanib olishdan oldin ko‘rsatuv berishdan bosh tortish va yolg‘on ko‘rsatuv berishlari uchun javobgarlikka tortilishlari to‘g‘risida ogohlantirila­dilar. YUqorida ko‘rsatilgan shaxslar tanib olinuvchilar sifatida ham ishtirok etishlari mumkin.

Tanib olish nafaqat ko‘rish sezgi organi yordamida, balki boshqa hissiyot organlari orqali ham amalga oshirilishi mum­kin. Masalan eshitish, ushlash orqali (ko‘zi ojizlar ob’ektni ushlash orqali tanib olishi mumkin. Bu esa, keyinchalik tergov eksperiment o‘tkazish orqali ham isbotlanishi mumkin). SHu bilan birga, tanib olish garchand shubhali bo‘lsa-da, hidlash orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Hidlash orqali tanib olish uchun ko‘rsatishni «odorologik ekspertiza»dan, shu jumladan xizmat itlaridan foydalanib o‘tkaziladigan tanib olishdan farqlash lozim. Tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakati faqat shaxs (odam) ishtirokida uning shaxsiy sezgi organlari orqali o‘tkaziladi.

YUqoridagilardan tashqari, tanib olish video va audio yozuvlar orqali ham o‘kazilishi mumkin.