I tergov va sud harakatlarining tushunchasi va huquqiy tabiati

Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilish. Mazkur so‘roq qilish tergov harakatining keng tarqalganligi bilan izohla­nadi.

Guvoh va jabrlanuvchining ko‘rsatuvlari umumiy xususiyatga ega. SHuning uchun ular so‘roq qilishni yuritishning protsessual qoidalari birligiga asoslangandir. Bu qoidalar JPKning bir bobida joylashgan.

Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilish JPKning 96-108-moddalarida nazarda tutilgan umumiy qoidalarga rioya qilgan holda olib boriladi.

Guvoh va jabrlanuvchi sifatida:

1) hukm va ajrim chiqarish jarayonida kelib chiqqan masalalarni maslahatxonada muhokama qilishga oid holatlar to‘g‘risida ­ sudya va xalq maslahatchisini;

2) jinoyat ishi yuzasidan o‘z vazifalarini bajarishlari natijasida o‘zlariga ma’lum bo‘lgan holatlar to‘g‘risida ­ himoyachini, shuningdek jabrlanuvchining, fuqaroviy da’vogar­ning, fuqaroviy javobgarning vakilini;

3) ruhiy yoki jismoniy nuqsoni sababli ish uchun ahamiyatli bo‘lgan holatni to‘g‘ri idrok etish va bu haqda ko‘rsatuv bera olish layoqatiga ega bo‘lmagan shaxsni so‘roq qilish mumkin emas.

Qaror chiqarish chog‘ida sudyalar maslahatining sir tutili­shi va uni oshkor qilishni talab etishning taqiqlanishi, sudga hurmatsizlik yoki muayyan ishlarni hal qilishga aralashganlik, sudyalar daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlik va boshqa qoidalar sudyalar mustaqilligining kafolati bo‘lib xizmat qiladi. Bu qoida 2000 yil 14 dekabrda yangi tahrirda qabul qilingan «Sudlar to‘g‘risida» gi qonunning 67-moddasida mustahkamlangan.

Ikkinchi cheklash himoyachi o‘z protsessual vazifalarini baja­rish jarayonida olgan ma’lumotlarga, ya’ni unga ayblanuvchi, uning qarindoshlari va shu kabilar ayblanuvchini himoya ostiga olgani sababli etkazgan ma’lumotlarga taalluqlidir. Bunday cheklashning zarurati ayblanuvchiga himoyalanish huquqini ta’minlashning konstitutsiyaviy prinsipidan kelib chiqadi. Agar himoyachiga murojaat qilish xavf-xatar tug‘dirib, himoya­chi guvohga aylanishi va unga yordam so‘rab murojaat qilgan ayblanuvchiga qarshi ko‘rsatuv berishi mumkin bo‘lsa, ayblanuv­chi himoyachi xizmatidan amalda foydalana olmagan bo‘lardi.

U yoki bu shaxsni guvoh sifatida jalb qilishga uning ruhiy yoki jismoniy nuqsonlari to‘sqinlik qilishi mumkin. Qonun bu nuqsonlar ro‘yxatini oldindan belgilamaydi, lekin qonun­da ish bo‘yicha ahamiyati bo‘lgan holatlarni shaxs to‘g‘ri qabul qilishiga monelik qiladigan nuqsonlar haqida aytiladi. Ushbu shaxsning ish bo‘yicha guvoh bo‘lishga qodirligi masalasi har bir alohida holda va bu shaxsning kasallik shakli hamda darajasiga, shuningdek u ko‘rsatuvlar beradigan holatlarga qarab hal qilinadi.

Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchining yaqin qarin­doshlari gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga taalluqli bo‘lgan holatlar haqida guvoh yoki jabrlanuvchi sifatida faqat o‘zlarining roziliklari bilan so‘roq qilinishlari mumkin (JPK, 116-modda). Bu qoida guvoh immuniteti deb ataladi. Guvoh yoki jabrlanuvchi uchun ko‘rsatuvlar berish ularning majburiyati hisoblanganligi sababli ular chaqiruv bilan belgilangan joyga ko‘rsatilgan vaqtda kelishlari va haqqoniy ko‘rsatuvlar berishlari kerak. So‘roq boshlanishidan oldin bu shaxslar ko‘rsatuv berishdan bosh tortganlik yoki bila turib yolg‘on ko‘rsatuv berganlik uchun jinoiy javobgarlik to‘g‘risida ogohlantirilib, bu haqda so‘roq bayonnomasi yoki sud majlisi bayonnomasiga yozib qo‘yiladi (JPK, 117-modda). Biroq gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining yaqin qarin­doshlari ko‘rsatuv berishdan bosh tortganlik uchun javobgarlik to‘g‘risida ogohlantirilmaydilar (JPK, 117 – modda, 2-qism).

Guvoh va jabrlanuvchi alohida holatlarni bahona qilib, ko‘rsatuv berishdan bosh tortishga haqli emas (JPK, 118-modda). Aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlar o‘zida davlat sirini yoki kasb sirini aks ettirsa yoxud shaxslar hayotining sir tutiladigan tomonlariga tegishli deb hisoblash uchun asos bo‘lganda, surishtiruvchi, tergovchi va sud guvoh yoki jabrlanuv­chini so‘roq qilish chog‘ida bu holatlarning oshkor etilishiga yo‘l qo‘ymaslik chora-tadbirlarini ko‘rishi shart.

Guvoh va jabrlanuvchi ish uchun ahamiyatli bo‘lgan har qanday holatlar haqida, shu jumladan gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi va jarayonning boshqa qatnashchilari haqida ko‘rsatuvlar berishi mumkin.

Jinoyat protsessi nazariyasida guvohlik immuniteti tushun­chasi o‘ziga xos ahamiyatga ega. Umumiy nazariyada quyidagi shaxslar guvohlik immunitetiga ega:

• 
  YAqin qarindoshlar (ota-ona, aka-uka, opa-singil, bola­lari, farzandlikka olinganlar, er-xotin, er-xotinning aka-uka, opa-singillari);
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis senatorlari va deputatlari;
  
• 
  Diplomatik daxlsizlik huquqiga ega shaxslar.
  

So‘roq guvoh va jabrlanuvchiga ish bo‘yicha o‘zlari bilgan holatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni aytib berishni taklif etishdan boshlanib, undan so‘ng ularga savollar berilishi mumkin (JPK, 119-modda).

Tergov olib borilayotgan joyda yoki sudda bo‘lgan guvoh yoki jabrlanuvchi ko‘rsatuv berishga xohish bildirsa, ular o‘sha kunning o‘zida yoki keyingi kundan kechiktirmay so‘roq qilini­shi kerak.

Guvoh yoki jabrlanuvchining ko‘rsatuv berishga xohishi to‘g‘risidagi xabar tergovchi yoki sudga pochta orqali kelsa, unga so‘roq o‘tkaziladigan joy va vaqt darhol xabar qilinadi va u kelishi bilanoq so‘roq o‘tkaziladi (JPK, 120-modda).

JPK tomonidan guvohlar uchun hech qanday yoshga doir cheklashlar belgilanmagan. Amaliyotda kichik yoshdagi guvohlar ko‘rsatuvlaridan ham foydalaniladi.

O‘n olti yoshgacha bo‘lgan guvoh yoki jabrlanuvchini so‘roq qilish uning qonuniy vakili yoki katta yoshdagi yaqin qarin­doshi, pedagog yoki jabrlanuvchining vakili ishtirokida ular­ning roziligi bilan o‘tkaziladi. Ko‘rsatilgan shaxslar so‘roq qiluvchining ruxsati bilan guvoh yoki jabrlanuvchiga savollar berishlari mumkin.

O‘n olti yoshgacha bo‘lgan guvohlar va jabrlanuvchilar ko‘rsa­tuv berishdan bosh tortganlik va bila turib yolg‘on ko‘rsatuv berganlik uchun javobgarlik to‘g‘risida ogohlantirilmaydilar (JPK, 121-modda). Biroq shu guvoh va jabrlanuvchilarga ularning protsessual huquqi va majburiyatlarini tushuntirish chog‘ida haqqoniy ko‘rsatuv berish va bu bilan jinoyat ishi bo‘yicha haqiqatni aniqlashga ko‘maklashish ma’naviy burch ekanligini eslatib o‘tish lozim.