I tergov va sud harakatlarining tushunchasi va huquqiy tabiati

Tergov harakatlarining huquqiy asoslari va shartlari. Tergov harakati o‘tkazishning qoidalari ularni tartibga so­luvchi jinoyat-protsessual normalarda aks etadi. Jinoyat protsessida sudga qadar ish yuritishda tergov harakatlarini o‘tka­zishda Jinoyat – protsessual kodeksining 9-25 – boblaridagi normalar qo‘llaniladi. SHu o‘rinda alohida ta’kidlash lozim­ki, jinoyat protsessining sud bosqichlarida tergov harakatlari­ni o‘tkazishda esa ushbu normalar birga tergov harakatini sud tomonidan o‘kazilishiga doir normalar ham amal qiladi.

Tergov harakatlariga bag‘ishlangan normalarni uch guruhga ajratib ko‘rsatish mumkin:

1. 
   tergov harakatlarini o‘tkazish hollarini tartibga soluvchi normalar;
   
2. 
   tergov harakatlari protsessual tartibini belgilab beruvchi normalar;
   
3. 
   tergov harakatlari o‘tkazishni tasvirlovchi normalar.
   

Mana shu uch guruhdagi normalar tergov harakatlarini amalga oshirishning protsessual shaklini belgilab beradi.

Tergov harakatlari protsessual shaklining birinchi elemen­ti ularni o‘tkazishning shartlari hisoblanadi. Ular umumiy va maxsus shartlardan iborat.

Tergov harakatlari o‘tkazishning umumiy shartlari. Tergov harakatlari o‘tkazishning umumiy shartlari asosan quyida­gilar:

a) Jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan bo‘lishi kerak (hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish, ekspertiza bundan mustasno (JPK, 329 – modda, 2-qism).

b) tergov harakatini o‘tkazishga vakolatli sub’ektning mavjud bo‘lishi (monesiz ishtirok etadigan va qonunda belgilangan tartibda ishni o‘z yurituviga qabul qilgan shaxs);

v) tergov harakatining o‘tkazilish vaqti va joyi.

Tergov harakatini o‘tkazish joyi, ya’ni, tergov qilish joyi hududiy jihatdan tergovga tegishlilik (JPK, 346-modda) bilan aniqlanadi. Zarur hollarda tergov harakatlari boshqa joylarda, tergovchining shaxsan o‘zi borishi yoki alohida topshiriq berishi bilan amalga oshiriladi.

Tergov harakatlari tungi vaqtda, ya’ni kech soat 22-00 dan ertalab soat 6-00 gacha tergov harakatlari olib borish. Tayyor­lanayotgan yoki sodir etilayotgan jinoyatning oldini olish, ji­noyat izi yo‘qolishiga yoki gumon qilinuvchining qochib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik, eksperiment jarayonida tekshirilayotgan hodi­saning holatini qaytadan tiklash zarurati bo‘lgan hollar bundan mustasno (JPKning 88 moddasi 2-qismi 3-bandi).

Tergov harakatlarini o‘tkazishning maxsus shartlari. Ter­gov harakatlarini o‘tkazishning maxsus shartlari deganda muayyan holatda zaruriy tergov harakatini to‘g‘ri tanlashga yo‘l qo‘yadigan maxsus shart-sharoitlar nazarda tutiladi.

Ular sirasiga eng avvalo, tergov harakati o‘tkazish uchun asoslar: aynan shu harakatlar yordamida muayyan dalil turini olish zarurati to‘g‘risida ma’lumot (fikr) ning mavjudligi hisoblanadi. Asos sifatida aniq ma’lumotlar, ba’zi hollarda rahbar shaxsning ko‘rsatuvlari bo‘lishi mumkin (Misol uchun muayyan tergov harakatini o‘tkazish to‘g‘risida tergovchi yoki surishtiruvchiga prokurorning bergan ko‘rsatuvsi).

Tergov harakatining asoslarini noto‘g‘ri aniqlash tergov harakatlarini noqonuniy ravishda birining o‘rnini ikkinchi­si bilan almashtirishga sabab bo‘ladi. Amaliyotda guvohlanti­rish o‘rnida yuzlashtirish, ekspertiza o‘rnida tergov eksperi­menti, eksperiment o‘rnida esa, ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish tergov harakatlari o‘tkazilganligi va shunga o‘xshash noxush holatlarni uchratish mumkin. Bu holatlarda tergov harakatlari asossiz o‘tkazilgan hisoblanadi va ularning natijalari o‘zining daliliy kuchini yo‘qotadi.

Tergov harakatlarining maxsus shartlariga, shuningdek, ular ishtirokchilarining doirasiga va ularning huquqiy maqomiga e’lon qilinadigan talablarni ham kiritish mumkin. Ular majburiy va fakultativ bo‘lishlari mumkin. Ba’zi hollarda tergov harakatlari ishtirokchilarining majburiy doirasi qonun tomonidan ham belgilangan, masalan, ayrim tergov harakatida xolislarning va tarjimon va himoyachi ishtirok etishi shart bo‘lgan holatlar Jinoyat-protsessual kodeksda ko‘rsatilgan.

Ayblanuvchini so‘roq qilish uchun ayblov e’lon qilingan­ligi, tanib olish uchun ko‘rsatishda tanib oluvchi shaxsni tanib olish uchun ko‘rsatiladigan shaxs yoki predmet xususida, uni qaysi belgilariga ko‘ra tanib olishi to‘g‘risida so‘roq qilish maxsus shartlardan hisoblanadi. Ekspertiza o‘tkazish uchun gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va ularning himoyachisi ekpertiza tayinlash to‘g‘risidagi qaror bilan dastlabki tanishuvi maxsus shart bo‘lib xizmat qiladi. (JPK, 179 – modda, 1-qism)

Maxsus shartlarning mavjudligini qonun tergov harakati­ni o‘tkazish to‘g‘risidagi yozma shaklda rasmiylashtirilgan qarorda aks ettirish talab qilinadi (bu tergov harakatining yuridik asosi deb ataladi).

Tergovchi qaroriga ko‘ra murdani eksgumatsiya qilish guvohlantirish, tintuv, olib qo‘yish, ekpertiza (shu jumladan, ekspertiza oldiga qo‘yilgan savollar) o‘tkazish va boshqalar amalga oshiriladi.

JPKda belgilangan ayrim hollarda davlat sirlari bo‘lgan hujjatlar yoki narsalarni ko‘zdan kechirish, olib qo‘yish va unga doir boshqa harakatlar faqat surishtiruvchi yoki tergovchining prokuror sanksiya bergan qaroriga yoxud sudning ajrimiga ko‘ra amalga oshirilishi qo‘shimcha ravishda nazarda tutiladi (JPK, 89-modda, 1-qism).

Tergov harakatlarining ikkinchi elementi bu ularning protsedurasi, ya’ni tergovga tegishlilik va tergov harakatini o‘tkazishning usullari hisoblanadi. Tergov harakatini o‘tkazish bir necha bosqichlardan iborat:

Birinchi bosqich – tayyorlov bosqichi. Bunda tergov harakati­ni o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi va rasmiylashti­riladi, tergov harakati o‘tkazishni ta’minlash bo‘yicha choralar ko‘riladi.

Ikkinchi bosqich protsess ishtirokchilarini tasdiqlash, ularning huquq va majburiyatlari, tergov harakati vazifalari va o‘tkazish tartibini tushuntirish bilan bog‘liq. SHaxsni tasdiqlash faqat hujjat bo‘yicha emas, tanib olish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin (agar tergovchi bilan protsessning ushbu ishtirokchisi oldindan tanish bo‘lsa, boshqacha usulda tanib olish uchun ko‘rsatish qo‘llanilishi mumkin). Muayyan tergov harakati ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari tushuntiriladi. Guvoh, jabrlanuvchi va mutaxassis (agar ko‘rsatuv berayotgan bo‘lsa) ko‘rsatuv berishdan bosh tortganlik va bila turib yolg‘on ko‘rsatuv berganlik to‘g‘risida ogohlanti­riladi. Ekspert va tarjimon bila turib yolg‘on xulosa va bila turib noto‘g‘ri tarjima qilganligi uchun ogohlantiriladi.

Uchinchi bosqichni bilish usullari va tadbirlari tashkil etadi.

To‘rtinchi bosqichda esa tergov harakati va natijalari qayd qilinadi.

Barcha tergov harakatlari uchun Jinoyat-protsessual qonun­chilik ularni o‘tkazishning quyidagi qoidalarini belgilagan:

• 
  ularni o‘tkazish chog‘ida fuqarolar va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini muxofaza qilish va qo‘riqlash choralarini ko‘rish (JPK, 18-modda va 88 – modda, 1-qism);
  
• 
  shaxslarning hayoti va sog‘lig‘i uchun xavfli bo‘lgan yoki ularning sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi xatti-harakat­lar sodir etmaslik (JPK, 88 – modda, 2 – qism, 1-band);
  
• 
  zo‘rlik, po‘pisa qilish, aldash va qonunga xilof boshqa yo‘llar bilan ko‘rsatuv, tushuntirish, xulosalar olishga, ekspe­rimental harakatlarni bajarishga, hujjatlar yoki buyumlar tayyorlanishiga va berilishiga erishishga yo‘l qo‘yilmasligi (JPKning 88 – modda, 2 – qism, 2 – band);
  
• 
  tungi vaqtda, ya’ni kech soat 22-00 dan ertalab soat 6-00 gacha tergov harakatlari olib borish mumkin emasligi (JPK, 88 – modda, 2 – qism, 3 – band). Tayyorlanayotgan yoki sodir eti­layotgan jinoyatning oldini olish, jinoyat izi yo‘qolishiga yoki gumon qilinuvchining qochib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik, ekspe­riment jarayonida tekshirilayotgan hodisaning holatini qayta­dan tiklash zarurati bo‘lgan hollar bundan mustasno;
  
• 
  Tergov harakatlari o‘tkazilayotganda, shaxsni yalang‘och qilib echintirish bilan bog‘liq bo‘lsa, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sudya va ishda mutaxassis yoki ekspert sifatida ishtirok etayotgan shifokorlardan boshqa shaxslarning o‘zga jinsdagi shaxsni ishtirok etmasligi (JPK, 88 – modda, 2 -qism);
  
• 
  shaxslarning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish, shuningdek hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, shafqat­siz yoki inson sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilmasligi (JPK, 17-modda, 1-qism);
  
• 
  tergov harakatlari o‘tkazish chog‘ida ham ayblov, ham oqlov xarakteridagi dalillarni yig‘ish (JPK, 22-modda);
  
• 
  JPKning 90-92-moddalariga asosan bayonnoma yuritilishi va boshqalar.
  

Tergov harakatlari protsessual shaklining uchinchi elementi – ularni ta’minlash choralaridir. Tergov harakatlari o‘tkazish­ning qoidalari, shartlari va asoslari to‘g‘risida protsessual normalarni buzish salbiy oqibatlarga sabab bo‘ladi. Ta’min­lash choralari protsess ishtirokchilari uchun majburlov chora­lari, jarima, hattoki jinoiy javobgarlik choralari bo‘lishi mumkin.