I tergov va sud harakatlarining tushunchasi va huquqiy tabiati

Tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakatini o‘tkazish tartibi va turlari. Jinoyat-protsessual kodeksi tanib olishni o‘tkazishning quyidagi tartibini belgilaydi.

Tanib oluvchi tanib olishi lozim bo‘lgan shaxs yoki narsa­ning belgilari, alomatlari, xususiyatlari to‘g‘risida oldindan so‘roq qilinishi lozim (JPK, 126-modda). Voyaga etmagan shaxsni so‘roq qilishda zaruriy ravishda o‘qituvchi (pedagog) ishtirok etishi shart. Bu harakatning o‘tkazilishi tanib olish uchun taqdim etishning maqsadga muvofiqligi haqida to‘g‘ri qaror qabul qilishga, bu harakatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga, kerakli natijalar olinishiga va keyinchalik ularga to‘g‘ri baho berishga yordam beradi. Tanib oluvchining so‘rog‘i unga nisbatan sodir etilgan jinoyatdan so‘ng o‘tkazilsa va natijali bo‘lmagan taqdirda, uni qayta so‘roq qilish maqsadga muvofiqdir.

Tanib oluvchi shaxsga tanib olish uchun ob’ektni ko‘rsatish­dan avval o‘tkaziladigan so‘roq davomida tanib oluvchi tanib olinishi kerak bo‘lgan ob’ektni qaerda, qachon, qanday holat­larda, qancha vaqt davomida, qanday ob-havoda, qanday yorug‘lik­da, qanday masofada kuzatgani, uning belgilari va bu belgi­larning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlanishi kerak.

Tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakati tanib olish ob’ektiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. SHaxsni tanib olish uchun ko‘rsatish. SHaxsni tanib olish uchun ko‘rsatish tergov amaliyotida keng qo‘llaniladigan tergov harakati hisoblanadi. Mazkur tergov harakatida tanib olinuv­chi sifatida faqat tirik odam bo‘ladi. SHaxsni tanib olish uchun ko‘rsatish tartibi Jinoyat-protsessual kodeksining 127-moddasida belgilangan. SHaxslarni tanib olish boshqa turdagi tanib olishlarga nisbatan murakkabroqdir. Tanib olinuvchi shaxs tanib olish uchun tergov olib borilayotgan ishga aloqasi bo‘lmagan, tashqi belgilari bilan o‘ziga o‘xshaydigan shaxslar guruhi orasida xolislar huzurida ko‘rsatiladi. Jinoyat protsessi nazariyasida shaxsni tanib olish uchun ko‘rsatishda tanib olinuvchilar statistlar deb ham ataladilar.

Tanib olish uchun ko‘rsatilayotgan shaxslarning umumiy soni uch nafardan kam bo‘lmasligi kerak.

Tanib olinuvchi kiyimi, soch qirqtirishi yoki tarashi yoxud boshqa belgilari bilan tanib olish uchun ko‘rsatiladigan o‘zga shaxslar orasida yaqqol ajralib turmasligi lozim.

Statistlar tanib oluvchiga tanish bo‘lmasliklari lozim. Tanib olishda xolislarning ishtirok etishi shart.

Tanib olinuvchiga tanib olish uchun ko‘rsatiladigan shaxslar guruhi orasida istagan joyni egallash taklif qilinadi.

So‘ng tanib oluvchi chaqirtiriladi. Albatta, tanib oluvchini chaqirtirish tartibi har xil shubhalardan mustasno bo‘lishi kerak. Tanib oluvchini chaqirtirish usuli, albatta, bayonnomada aks ettirilishi kerak. So‘ng tanib oluvchi kim to‘g‘risida ko‘rsa­tuv bergan bo‘lsa o‘sha shaxsni ko‘rsatishi lozim. SHu bilan bir­ga, qaysi belgilar orqali taniganligini tushuntirib o‘tishi lozim.

Tanib olishda yuzaga kelgan shubhalar va ehtimollar bartaraf etilmasa, ayblanuvchi xisobiga hal etiladi va ushbu tergov harakatining bayonnomasining nomaqbul deb topilishiga olib keladi.

Jinoyat protsessi nazariyasi tirik shaxslarni tanib olish tergov harakatning ikki maxsus turi ajratilib ko‘rsatiladi. Ular alohida belgilarga ega bo‘lib tanib oluvchini tanib olinuvchiga ko‘rsatuvslik sharoitida o‘tkaziladigan tanib olish va qarshi tanib olishlardir.

SHaxsni tanib olish tergov harakatining bu turlari bizning protsessual amaliyotda deyarli qo‘llanilmay, xorijiy mamlakatlar jinoyat protsessiga xos hisoblanadi.

Qarshi tanib olish o‘tkazilganda avval biri ikkinchisini tanib oladi, so‘ng tanib olingan shaxs oldin tanib oluvchi bo‘lgan shaxsni tanib oladi. Masalan, ayblanuvchi jabrlanuv­chini so‘ngra jabrlanuvchi ayblanuvchi tanib oladi. Qarshi tanib olish uchun ko‘rsatishning muhim shartlaridan biri bir – birini tanib olayotgan shaxslar tanib olayotganda ko‘rinmaydi­gan sharoitida bo‘lishlari kerak. Qarshi tanib olish mohiyatiga ko‘ra ikkita alohida orqama-orqa o‘tkaziladigan tergov harakat­laridan iborat bo‘ladi.

Tanib oluvchini tanib olinuvchiga ko‘rsatuvslik sharoitida o‘tkaziladigan tanib olish ko‘plab xorijiy mamlakatlar, jumladan, Rossiya Federatsiyasida ham tergov amaliyotida keng qo‘llaniladi.

Bu turdagi tanib olishga asos tanib oluvchining xavfsiz­ligini ta’minlashdan iborat. Bunday tanib olishning to‘g‘ri o‘tkazilganligini nazorat qilish uchun xolislar tanib oluvchi bilan birga bo‘lishadi. Ular bilan birgalikda ushbu tergov harakatida ishtirok etuvchi himoyachi ham hozir bo‘lishi shart. Texnik tomondan bunday tanib olish bir tomoni ko‘rinmas bo‘lgan oyna, texnik vosita (videokamera) yoki tanib oluvchi turgan joyni qorong‘ulashtirib tanib olinuvchi turgan joyni esa kuchli yorug‘lantirish orqali amalga oshirilishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual qonunchiliga binoan shaxsni tanib olish uchun ko‘rsatishning iloji bo‘lma­ganda yoxud xavfsizlikni ta’minlash maqsadida uning fotosu­ratidan foydalanish mumkin.

Tanib olish uchun jadval qog‘ozga yaxshilab yopishtirilib, muhrlangan va raqamlangan, lekin suratga olingan shaxslar­ning ismi va familiyalari ko‘rsatilmagan kamida uchta fotosurat ko‘rsatiladi.

SHunga o‘xshash amaliyotda videoyozuv orqali tanib olish ham qo‘llanilishi mumkin, chunki u ob’ektning belgilarini aniq­roq taqdim etadi (namoyon etadi). Taqdim etilgan fotosuratlar va videoyozuvlar tanib olish bayonnomasiga ilova qilinadi.

2. Ko‘char narsalarni tanib olish uchun ko‘rsatish. Ko‘char narsalarni tanib olish uchun ko‘rsatish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 128-moddasida belgilangan.

Tergov olib borilayotgan joyga, sudga yoki boshqa joyga olib borilishi mumkin bo‘lgan narsalar, narsalarning bo‘lagi va hayvonlar ushbu ishga aloqasi bo‘lmagan boshqa turdosh narsa­lar orasida tanib olish uchun ko‘rsatiladi.

Tanib oluvchi so‘roq qilinganda tasvirlaganidan tashqi bel­gilari, alomatlari, xususiyatlari bo‘yicha jiddiy farq qilmay­digan narsalar turdosh deb hisoblanadi. Tanib olish uchun ko‘rsatilayotgan narsalarni joylashtirish tartibi chi, tergovchi tomonidan xolislar huzurida belgilanadi.

Turdosh ob’ektlar orasidan tanib olish to‘g‘risidagi qoida murdani tanib olishda qo‘llanilmaydi. Murdani tanib olishda statistlar ishtirok etmaydi. Bu holda faqat murdaning o‘zigina taqdim etiladi.

Predmetni tanib olish kamida uchta nafar turdosh predmet­lar bilan birgalikda o‘tkaziladi. Bunda tanib olinadigan predmet boshqalaridan yaqqol ajralmasligi kerak (masalan qon izlari bilan).

3. Ko‘chmas ob’ektni tanib olish uchun ko‘rsatish. Ko‘chmas ob’ektni tanib olish uchun ko‘rsatish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat–protsessual kodeksining 129-moddasida belgilangan.

Jabrlanuvchi, guvoh, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sud­lanuvchi joy, bino, binodagi alohida xona yoki boshqa ko‘chmas ob’ekt nomini aytib va tasvirlab bersa-da, biroq uning joylashgan o‘rnini aniq aytib bera olmasa, biror aniq joydan ob’ektga borish yo‘lini ko‘rsatishga istak bildirsa, unga shu ob’ektni ko‘rsatishiga imkon beriladi.

Surishtiruvchi yoki tergovchi va xolislar yoxud sud tarkibi va taraflar tanib oluvchi bilan birgalikda u aytgan joyga keladilar. Tanib olish uchun ko‘rsatish ishtirokchilari shu joydan boshlab tanib oluvchining ko‘rsatuvi bo‘yicha yura bosh­laydilar. Bunda tanib oluvchiga tanib olish uchun ko‘rsatish­ning boshqa ishtirokchilari yoki yot shaxslar tarafidan yo‘nalish aytib qo‘yilishining oldini olish choralari ko‘rilishi lozim.

Jinoyat-protsessual amaliyotda shunday hollar mavjudki, bunda tanib olish tergov harakati rad etiladi, ya’ni tanib olish o‘tkazilmasligi kerak. Bunga misol tariqasida shuni keltirish mumkin-ki, agar tanib oluvchi va tanib olinuvchi so‘roq paytida bir-birlarini yaxshi bilishi va tanish ekanlik­larini inkor etmasa, ular o‘rtasida tanib olish harakati o‘tkazilmaydi.