I tergov va sud harakatlarining tushunchasi va huquqiy tabiati

II.2. Ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish

Jinoyatlarni tergov qilish jarayonida ko‘pincha jinoyat hodisasi bilan bog‘liq hamda muayyan joyda (erda yoki xonada) sodir bo‘lgan faktga oid guvohlarning, jabrlanuvchilarning, gumon qilinuvchilarning, ayblanuvchilarning ko‘rsatuvlarini tekshirish zarurati paydo bo‘ladi. Bunday holda ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish deb ataladigan tergov harakati o‘tkaziladi.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 132-moddasiga binoan surishtiruvchi, tergovchi, sud gumon qilinuvchilar, ayblanuvchilar, sudlanuvchilar, guvohlar hamda jabrlanuvchilarning ko‘rsatuvlarini tekshirilayotgan hodisa sodir bo‘lgan joyda holatlarni qayta tiklash yo‘li bilan tekshirib ko‘rishga haqlidir.

Ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish tergov harakati vaqtida harakatlarni amalga oshirish tashabbusi ko‘rsatuvlari tekshirilayotgan shaxsga tegishli bo‘ladi.

Ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish shaxs tomonidan ko‘rsatuv berish va oldin bergan ko‘rsatuvlarni o‘zining harakati bilan ko‘rsatib berishdan iborat. Mazkur tergov harakati hodisa joyida so‘roq qilish, hodisa sodir bo‘lgan joyda ob’ektlarni tanib olish uchun ko‘rsatish, shaxs ishtirokida ko‘zdan kechirish va tergov eksperimentidan o‘zi­ning maqsadi, o‘tkazilish asoslari va o‘tkazilish tartibi bilan farqlanadi.

Jinoyat – protsessual qonunchiligiga binoan ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirishdan quyidagi maqsadlar ko‘zlanadi:

1) ko‘rsatuvlari tekshirilayotgan shaxsga ma’lum, surishti­ruvchi, tergovchi va sudga esa noma’lum bo‘lgan narsalar, hujjatlar, izlar va belgilarni topish;

2) shaxsning tergov yoki sud muhokamasi davomida topilgan narsalar, hujjatlar, izlar qaerda bo‘lganligini ko‘rsatib berishi;

3) bir necha shaxsning ayni bir hodisa to‘g‘risida bergan ko‘rsatuvlaridagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlash uchun ishda ahamiyatli bo‘lgan joy yoki yo‘nalishni shaxs ko‘rsatib berishi;

4) holatlarni qayta tiklash va hodisa sodir bo‘lgan joydagi sharoit bilan qiyoslash orqali ko‘rsatuvlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini aniqlash.

Ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish faol harakat bilan sodir etiladigan jinoyatlarni tergov qilishda keng qo‘llaniladi. Ko‘rib chiqilayotgan tergov harakatining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ko‘rsatuvlari tekshirilayotgan va aniqlanayotgan shaxslar oldin bergan ko‘rsatuvlarini o‘zlari ko‘rsatgan muayyan joyda qaytaradilar. Bu esa ko‘rsatuvlarni haqiqiy holat bilan darhol solishtirish imkonini beradi.

Hodisa sodir bo‘lgan joyda ko‘rsatuvlar ish uchun ahamiyati bo‘lgan hodisa ro‘y bergan joyga nisbatan, hodisa ishtirokchi­lari harakatlari yoki boshqa holatlarga nisbatan tekshirilishi mumkin. Ushbu tergov harakatining natijasi nafaqat muayyan shaxslarning ko‘rsatuvlarini tekshirish va aniqlash, balki yangi dalillar olish hisoblanadi. Ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish borasida ko‘rsatuvlari tekshirilayot­gan shaxs ish bo‘yicha qandaydir ashyoviy dalillar topishga yordam bergan taqdirda yangi dalillar olish mumkin bo‘ladi.

Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining ko‘rsatuv­larini hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish natijalari -bu shaxslarning muayyan hodisalar haqida bilganlari faqat ular­ning jinoyat sodir etishga daxldorligidan darak bersagina dalil kuchiga ega bo‘ladi.

Qonun ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish­ni surishtiruvchi yoki tergovchi tomonidan xolislar ishtiro­kida o‘tkazilishini, basharti bu tergov harakatini sud o‘tka­zayotgan bo‘lsa, taraflarning ishtirokida o‘tkazilishini talab qiladi. Zarur hollarda hodisa sodir bo‘lgan joyda ko‘rsatuv­larni tekshirishga mutaxassislar va ekspertlar jalb qilini­shi mumkin (JPK, 133-modda).

Bulardan tashqari ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish tergov harakatining xususiyatlarga ega:

1) Bir vaqtning o‘zida bir necha shaxsning ko‘rsatuvlarini hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish. Ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish yakka tartibda o‘tkaziladi.

2) Faqat gumon qilinuvchi (sudlanuvchi), ayblanuvchi, guvoh-larning ko‘rsatuvlari hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirili­shi mumkin.

3) Surishtiruv va dastlabki tergovda ko‘rsatuvlari tekshi­rilayotgan shaxs va ikki nafar xolislarning, sudda esa ko‘rsa­tuvlari tekshirilayotgan shaxs va taraflarning ishtirok etishi shart.