I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

G  _ g_i
i 1
, (6.35)

bu erda g_i – ushbu ziddiyatli nuqtada xavf darajasi n–ziddiyat nuqtalarining soni.
Mavjud avtomobil yo‗llarini kesib o‗tishni tahlil qilsak, biz ularga qarama– qarshi nuqtalarni taklif qildik (shakl. 5.7 va 5.8)

a


б

5.9-rasm. Kesishgan va qo‗shni bo‗lgan ziddiyat nuqtalarining sxemasi chap burilishlar bilan bir xil darajada,

a–bir darajadagi kesishish;
1,6,8,13 – oqim termoyadroviy nuqtalari; 3,7,10,14 – oqimlarni ajratish nuqtalari; 2,9–oqimlarning o‗zaro bog‗lanish nuqtalari; 2,5,1,12–oqim kesish nuqtalari;
b–bir darajadagi qo‗shni:
4, 6, 11–oqim termoyadroviy nuqtalari; 1, 5, 8 – oqimlarni ajratish nuqtalari;
2, 3, 9, 10 – oqim kesish nuqtalari; 7 – oqim kesish nuqtalari.

g_i  M_i N
^{25 107} , (6.36)
i _K

T

bu erda g_i – nisbatan avariya qiymati M_i, N_i–yillik harakatsizlik darajasi.
Yo‗l–transport hodisalari tahlili asosida bir qator magistral yo‗llarning chap burilishlari bilan bir xil darajadagi yo‗llarning kesishishi va tutashuvi bo‗yicha ushbu kesishishlar va qo‗shilishlarning havf darajasini baholash uchun nisbiy avariya koeffitsientlari ishlab chiqildi (6.10-rasm).

6.10-rasm. Uzluksiz harakatga ega bo‗lgan chap burilishlar bilan bir xil darajadagi kesishmalarda ziddiyatli nuqtalarning sxemasi: 1, 4, 7, 10 – birlashma nuqtalari; 2,

5, 8, 11 – o‗zaro faoliyat oqimlari nuqtalari; 3, 6, 12 – oqimlarni ajratish nuqtalari.
6.8-jadval

Nisbiy halokatlilik koeffitsienti
1	2	3	4
Oqimlarning o‗zaro ta‘siri	Harakat yo‗nalishi	Kesishmaning xarakteristikasi	Nisbiy halokatlilik koeffitsienti
	O‗ngga burilish	O‗tish tezligi tasmasi yo‗q R<16 м R>15 м
			0,009
			0,001
Oqimlarning qo‗shilishi	Qayrilib olishdan keyin qo'shilish	O‗tish tezligi tasmasi bilan kesishish Qo‗shimcha tarmoqli (quvib o‘tish) bekor qilinmaydi -//- mavjud	0,0042 0,00025
		O‗tish tezlig tasmasi mavjud,
		m L<150 L>250	0,00051 0,00039
Oqim qo‘shilishi		Tutashmadan qayrilib olish hududidgacha bo‗lgan masofa, m L<180 L=250 L=400 L=500	0,0023 0,0012 0,00035 0,0003
	Qayrilib olish hududida	Tormizlanish tasmasi yo‘q	0,0069
		-//- mavjud	0,0008
Oqim ajralishi	Yo‘lning
	kesishgan hududlarida	O‗tish tezlig tasmasi yo‘q, mavjud	0,0044 0,00013
	Qayrilishda	Qayrilish radiusi, m
Oqim qo‗shilishi		R=7,0 R=9,0 R=12,5 R=15,0	0,057 0,018 0,007 0,005

7. Yo‘l harakati xizmat ko‘rsatish darajasini va avtomobil yo‘llarini arxitektura— landshaft obodonlashtirishni baholash

Yuqori toifadagi avtomobil yo‗llari uchun asosiy talablardan biri–me‘moriy– landshaft va harakatlanish qulayligi. Ushbu talablar yo‗lning sifatli holatini tavsiflaydi.
N. P. Ornatskiy yo‗lning me‘moriy–landshaft obodonlashtirish darajasini tavsiflovchi nisbatan baholashning kompleks tizimini ishlab chiqdi.
Eng yaxshi yoki ba‘zi ko‗rsatkichlar bo‗yicha mo‗ljallangan bunday yo‗llar yoki ularning qismlarini o‗rganish (analog) uchun olib boradigan bo‗lsak, boshqa yo‗llarning etalonga yaqinlashuvi darajasi jismoniy jihatdan asosli va miqdoriy jihatdan osonlik bilan baholanadigan xususiy nisbiy qiymatlarni baholash tizimi yordamida aniqlanishi mumkin.
6.9-jadval

№ t/r	Baholash ko‗rsatkichlari	Hisoblash formulasi	O‗zgarish oralig‗i
1	2	3	4
1	Manzarali uchastkalarning uzunligi (L=3)	^lпр 10 l	0-10
2	Optimal uzunligi bilan me‘moriy suzish havzasi nisbiy soni	 nдл  10^1 ^ ^^nбасс ^	0-10
3	Me‘moriy suzish havzalariga tegishli dominantlarning soni	n 10 дом ^nбасс	0-10
4	Ko‗rinib turgan masofa bilan uchastkalarning nisbiy uzunligi optimaldan kamroq	100  ^n%^ 10	0-10
5	"Yo‗lak" ning nisbatan uzunligi tekis tekislikda monoton ekish yoki o‗rmon	100  ^n%^ 10	0-10
6	Turlarning soni (yo‗ldan landshaftga qarash)	10 n l B	10 n l
7	Hovuzda, suv oqimida yoki suv manbalari bilan dam olish joylari son	^nп.о	^nп.о
8	Qisqa muddatli dam olish joylari o‗rtasidagi nisbiy interval	^xф  xср ^ 10^1 ^ ^^xср ^	0-10
9	Yo‗l bo‗yidagi korxonalarda oziq–ovqat bilan ta‘minlash (o‗rindiqlarning nisbiy soni)	^mф  mр ^ 10^1  ^ ^^mр ^	0-10
10	Yo‗l bo‗yidagi korxonalar uchun mashinalar uchun o‗rtacha yuk koeffitsienti	^  aл ^ 10^1  ^  ^aл 	0-10
11	Korxonaning jozibadorligining nisbiy ko‗rsatkichi	^  aл ^ 10^1  ^  ^aл 	4-10

Ob‘ektni kompleks baholash yuqori bo‗ladi, individual ko‗rsatkichlar uchun xususiy hisob–kitoblar miqdori (5.9-jadval.).
Barcha baholanadigan xususiyatlar uchun eng yaxshi yo‗l–bu yo‗lning bir qismi yoki eng yuqori xususiy baholarga ega bo‗lgan yo‗lning bir variantidir.
Yo‗l uchastkasini kompleks baholashning eng katta qiymati

 Б  90  ¹⁰ n
_l B

• 
  n_{П .о} ,
  

(6.37)

bu erda 90–barcha xususiy ko‗rsatkichlar bo‗yicha yuqori baholarning yig‗indisi, 6,7–banddan tashqari;
– yo‗lning taxminiy qismi uzunligi, km;
P_v – tur nuqtalarining soni (yo‗ldan landshaftga qarash);
P_p.o – suv manbalari bilan dam olish joylari va tur maydonchalari soni.
SHu bilan birga, amalda, mavjud avtomobil yo‗llarining ayrim qismlari bo‗yicha hisob–kitoblar ko‗rsatilgandek, ballar miqdori 12 dan 100 gacha o‗zgaradi.
Landshaftning jozibadorligi a ning uch balli shkala bo‗yicha atraktivligi ko‗rsatkichi bilan baholanadi: eng jozibali–A=3, o‗rta–A =2, yoqimsiz– L=1 (jadvalga qarang.6.9, p.I). Xuddi shunday, peyzaj turi ham hisobga olinadi (p.6).

7. Avtomobil yo‘llari talablarni belgilashda ekspert usuli

Rasmiylashtirilgan va norasmiy usulda ekspertni tanlashda professional tajriba muhim rol o‗ynaydi va uning asosida sezgi rivojlanadi. Mutaxassisni mutaxassislar toifasiga kiritish uchun zarur shart–sharoitlar va etarlilik

1. 
   ekspertning baholashlari vaqt va tranzitda barqaror bo‗lishi kerak;
   
2. 
   qo‗shimcha ma‘lumotlarga ega bo‗lish ekspert tomonidan ishlab chiqarilgan baholashni osonlashtiradi;
   
3. 
   mutaxassis ushbu sohada taniqli mutaxassis bo‗lishi kerak.
   

Ekspert guruhini shakllantirish muammosini hal qilishda mutaxassislar tarmog‗ini aniqlash va barqarorlashtirish kerak. Ekspert tarmog‗ini barqarorlashtirish usuli quyidagicha. Transport va ekspluatatsiya muammolari bo‗yicha adabiyotlarni tahlil qilish asosida biz ushbu sohada bir nechta nashrga ega bo‗lgan bitta mutaxassisni tanlaymiz. Unga ko‗ra, ushbu muammo bo‗yicha 10 eng malakali mutaxassislarni chaqirishni so‗raymiz. Keyin biz bir vaqtning o‗zida o‗nta mutaxassisning har biriga murojaat qilamiz, ularning 10 eng obro‗li hamkasblarini ko‗rsatishlarini so‗raymiz. Qabul qilingan ro‗yxatdan mutaxassislar sifatida biz ushbu sohada 60% dan ko‗proq tan olingan mutaxassislarni tanlaymiz. Olingan ekspertlar ro‗yxati avtomobil yo‗llarining transport – ekspluatatsion xususiyatlarini baholash bilan bog‗liq sohada vakolatli mutaxassislarning umumiy to‗plami sifatida qaralishi mumkin. Biroq, bir qator amaliy cheklovlar tufayli barcha mutaxassislarni ekspertizaga jalb qilish maqsadga muvofiq emas. SHuning uchun ekspertlarning umumiy to‗plamidan vakillik namunasini olish kerak.
Tadqiqot muammolari bo‗yicha–avtomobil yo‗llarining transport– ekspluatatsion xususiyatlarini baholash, 44 mutaxassis (tan olinishi 60% dan ortiq)

mavjud. Tashkiliy qiyinchiliklar tufayli (masalan, ayrim mutaxassislar viloyatlarda va boshqa respublikalarda ishlaydi) 22 kishiga qadar ekspertlar guruhini tuzish mumkin.biz 10 yildan ko‗proq vaqt davomida yo‗l qurilishi sohasida ish tajribasi bo‗lgan mutaxassis mutaxassisni ko‗rib chiqamiz. 0.9545 ga teng ehtimollik bilan
44 mutaxassisdan kamida 10 yil tajribaga ega bo‗lgan mutaxassislarning 50% namunasini amalga oshirish kerak. 10 yil va undan yuqori tajribaga ega bo‗lgan mutaxassislarning ulushi 0,8 va 10 yildan kam – 0,2.
Vakillik xatosi Bernoulli teoremasiga muvofiq formula bilan hisoblash mumkin

Mg  t
bu erda t–ishonch koeffitsienti;
, (6.38)

r–belgilangan belgining mavjudligi bilan namuna elementlarining nisbati (r=0.8);
g–belgilangan belgining yo‗qligi ( ) bilan namuna elementlarining nisbati.
Belgilangan ehtimollik bilan koeffitsienti , keyin


Mg  2 . (6.39)

Shunday qilib, ushbu mutaxassislar guruhida kamida 10 yillik tajribaga ega bo‗lgan mutaxassislarning ulushi 0.8 + 0.171 yoki 62.9–97.1% ichida bo‗ladi.

Keyin guruhdagi eng kam sonli mutaxassislarni aniqlaymiz. 10% ga teng bo‗lgan 0.0171% namunasining ma‘lum bir pasayishi bilan olingan xato teng
^{g  }^{0.171 0.0171} ^{ 0.188 .}
Kerakli mutaxassislar soni formula bilan belgilanadi

n_g 
t ² rg _
² g
2² * 0.8* 0.2


0.188^{2
 18} ekspert.

Shunday qilib, 10 yildan ortiq tajribaga ega bo‗lgan 20 nafar mutaxassis tanlandi. Ulardan 10 nafari texnika fanlari nomzodi, 10 nafar ekspert yo‗llarni loyihalashtirish, qurish va ulardan foydalanishda tajribaga ega va "O‗zavtoyo‗l"konsernida rahbarlik lavozimlarini egallagan.
Katta tizimlarni tahlil qilish va loyihalash bo‗yicha mutaxassislar oldida turgan asosiy vazifa, qoida tariqasida, samarali tizimlarni yaratishning eng maqbul usullarini topishdir. Biroq, bu muammoni faqat matematik usullar bilan hal qilish mumkin emas, chunki, odatda, matematik ma‘noda optimallashtirilishi kerak bo‗lgan miqdorlarni aniq aniqlash mumkin emas. Bu nafaqat katta tizimlarning ishlashini tavsiflashning murakkabligi, balki, masalan, tizim uchun mo‗ljallangan maqsadlarning o‗ziga xosligi bilan ham bog‗liq. Birinchidan, tizim bir maqsad emas, balki ularning to‗plami bo‗lishi mumkin, bu darhol vektorni optimallashtirish vazifasiga olib keladi. Ikkinchidan, tizimga qo‗yilgan maqsadlar to‗plami sifatli bo‗lishi mumkin, bu miqdoriy jihatdan o‗lchash qiyin. Masalan, avtomobil yo‗lining harakatlanish qulayligi, arxitektura–landshaft talablari, ekologik talablar kabi fazilatlarini baholash–bu ko‗rsatkichlarni miqdoriy jihatdan

baholash mumkin emas. Bu, bir tomondan, sifatli maqsadga erishish darajasini baholash muammosiga, ikkinchidan, sifatli va miqdoriy maqsadlarning ahamiyatini va ularga erishish darajasini o‗lchash muammosiga olib keladi. Miqdoriy maqsadlar orasida harakat iqtisodiyoti, harakat xavfsizligi, xabar tezligi mavjud.
Evristik baholash usuli bo‗yicha ish olib borishda dastlabki hujjatlar: usulning tavsifi; savollarni shakllantirish bo‗yicha ko‗rsatmalar; so‗rovnomalar va ekspert baholash jadvallarini tuzish bo‗yicha ko‗rsatmalar; ekspertlar bilan ishlash tartibi, so‗rovnomalar va jadvallarni to‗ldirish bo‗yicha mutaxassislar uchun ko‗rsatmalar.

Alohida yo‗l talablarining ahamiyatini aniqlash uchun jadval

6.10-jadval

Yo‗lning turi
I	ball	II	ball	III	ball	IV	ball	V	ball	VI	ball	VII	ball	VIII	ball
d	20	d	15	v	20	d	15	d	20	d	20	d	15
a	20	a	15	a	20	a	15	a	20	j	20	a	15
v	15	v	15	d	20	j	20	j	25	e	15	d	15
j	15	v	15	j	10	v	15	v	15	a	15	e	15
b	10	b	15	b	10	g	15	b	10	g	10	g	15
g	10	v	15	v	10	e	15	g	10	v	10	d	15
v	10	g	10	g	10	b	5	e	10	b	10	b	15
z	-	z	-	z	-	z	-	z	-	z	-	z	-

Ekspertning xabardorlik darajasi

6.11-jadval

Mutaxassislik	Xabardorlik darajasi
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Harakat xavfsizligi							+
Iqtisod				+
Ekologiya					+
Arxitektura		+
Psixofiziologiya			+
Avtomobil nazariyasi						+
Transport oqimlari nazariyasi						+

Avtomobil yo‗llari talablari:

1. 
   harakat xavfsizligi;
   
2. 
   harakatning qulayligi;
   

v) harakat iqtisodiyoti ( transport harajatlari,yonilg‗i iste‘moli, avtomobil qismlari eskirishi);

4. 
   harakatning qulayligi;
   
5. 
   xabar tezligi (minimal vaqt yo‗qotish);
   
6. 
   ekologik talablar( gazlanganlik, shovqin);
   
7. 
   arxitektura–landshaft talablari;
   

z) yo‗l harakati.


_ 1i 2i ni

_i 

1 j ^P

• 
  _{2 j} P
  

1i 2i

 ..._nj P

ni
(6.40)

P  P  ...  P

bu erda P^ji – i–sub–so‗rov bo‗yicha j–ekspertining vazni ;

Hisoblash natijasida biz avtomagistral uchun talablarning vaznining quyidagi qiymatlarini olamiz:

xabarning tezligi	32 (0,32)
harakat xavfsizligi	18 (0,18)
harakat qulayligi	16 (0,16)
harakat qulayligi	13 (0,13)
arxitektura va landshaft talablari	8 (0,08)
ekologik talablar	7 (0,07)
harakat iqtisodiyoti	6 (0,06)

7.