I qism. Fotometriya asoslari

shu 
egri chiziq bo‘yicha fotometrik ravshanlik hisoblanganligi kabi 
hisoblanadi. Bu nol ravshanlikli tekislikka tizimning ikkita boshqa 
ranglarini joylashtirish yo‘li
bilan amalga oshirildi. Shu sababli, 1931 yildagi kolorometrik standart 
1924 yildagi fotometrik standartni ham o‘z ichiga olib, ortiqcha 
hisoblashlarsiz va o‘lchashlarsiz amalga oshirish imkoniyatini beradi. 
Bu uchta egri chiziqlar kuzatuvchining kolorimetrik Standartini – 
spektral o‘lchovlarni kolorimetrik izohlashda foydalaniladigan va shu 
kungacha amalda o‘zgarishsiz rang to‘g‘risidagi hamma fanning asosida 
λ
, nm 

---

157 
yotgan standartni aniqlaydi. Garchi XYZ vizual kolorimetr fizik jihatdan 
mavjud bo‘lmasada, uning hossalari yuqori aniqlikda rang o‘lchovlarini 
amalga oshirish imkoniyatini beradi va u ko‘p sohalarga rang 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni oldindan xuddi o‘ziday aks ettirishda va 
uzatishda yordam beradi. Rang to‘g‘risidagi fanning keyingi hamma 
yutuklari XYZ tizimiga tayanadi, masalan, ko‘pchilikka tanish CIE 
L*a*b* tizim va unga o‘xshashlar, hamda eng yangi CIECAM tizimlari. 
Bular 
rang 
profillarini 
qurishning 
zamonaviy 
dasturlaridan 
foydalanadilar. 
Xulosalar: 
1.
Rang bilan aniq ishlash uzunlikni yoki og‘irlikni o‘lchash kabi 
uni o‘lchashni talab qiladi. 
2.
Inson ko‘rish tizimimizning xususiyatlarini hisobga olmasdan 
idrok qilinayotgan yorug‘lik nurlanishlarining ravshanligini (kuzatuvchi 
his etishining o‘ziga xos xususiyatlaridan bittasi) o‘lchash mumkin 
emas. Ko‘rish tizimi muvaffaqiyatli o‘rganilgan va hamma fotometrik 
kattaliklar (kandela, lyumen, luks) uning spektral sezgirligi egri chizig‘i 
ko‘rinishida joylashtirilgan. 
3.
Tekshrilayotgan yorug‘likning spetrini oddiy o‘lchash o‘zidan 
o‘zi uning rangi to‘g‘risidagi savolga javob bermaydi, chunki bitta rang 
kabi idrok qilinadigan har xil spektrlarni osongina topish mumkin. Bitta 
parametrni (masalan, rangni) har xil kattaliklar bilan ifodalanishi bunday 
usul bilan aniqlashning asossiz ekanligini bildiradi. 
4.
Rang – bu bizning ongimizda yorug‘likni idrok etishning natijasi 
(rang stimuli) bo‘lib, nurlanishning fizik xususiyati emas, shu sababli bu 
his etishni qandaydir yo‘l bilan o‘lchash lozim. Biroq odamning his
etishini to‘g‘ri o‘lchashning iloji yo‘q (yoki bu yerda tavsiflangan 
kolorimetrik tizimlarning yaratilish paytigacha mumkin emas edi).
5.
Bu muammoni tekshirilayotgan nurlanishning rangini uchta 
nurlanishni aralashtirish yordamida vizual (insonning qatnashishi bilan) 
tenglashtirish yo‘li bilan chetlab o‘tildi. Aralashmadagi nurlanishlar 
miqdori rangning izlangan sonli ifodalanishini beradi. Bunday uchta 
nurlanishlar tizimining bittasi CIE RGB tizimidir. 
6.
Bunday tizim yordamida hamma monoxromatik nurlanishlarni 
alo-hida tajribada tenglashtirib bu tizimning solishtirma koordinatlari 
(ba’zi bir hisoblashlardan so‘ng) hosil qilinadi. Bular quvvati 1 vatt 
bo‘lgan ixtiyoriy monoxromatik nurlanishning rangini tenglashtirish 
uchun kerakli bo‘lgan uning nurlanishlar miqdorini ko‘rsatadi. 

---

158 
7.
Solishtirma koordinatlarni bilgan holda, tekshirilayotgan 
nurlanishni spektral tarkibi bo‘yicha uning rang koordinatlarini inson 
tomonidan rangni vizual tenglashtirishsiz hisoblash mumkin.
8. 
CIE 
XYZ 
tizimi 
CIE 
RGB 
tizimini 
matematik 
transformatsiyalash yo‘li bilan hosil qilindi va quyidagi tamoyillarga 
tayanadi: har qanday rangni uchta nurlanishning miqdori bilan aniq 
tasniflash mumkin bo‘lib, bularning aralashmasi inson tomonidan rang 
bo‘yicha bir xil idrok qilinadi. XYZ tizimining asosiy farqi – uning 
asosiy «nurlanishlarining» rangi faqat kolorimetrik tenglamalarda 
mavjud bo‘lib, ularni fizikaviy hosil qilish mumkin emas. 
9. XYZ tizimini yaratilishining asosiy sababi – hisoblashlarni 
yengillashtirish. Xamma mumkin bo‘lgan yorug‘lik nurlanishlarning 
rang va rangdorlik koordinatlari musbat bo‘ladi. Xamda Y rangning 
koordinatlari fotometrik ravshanlik stimulini bevosita ifodalaydi.