I qism. Fotometriya asoslari

3.2.2. Rangni o‘lchash 
Spektrlarni o‘lchash tajribasini o‘tkazishda rang – bu nurlanishning 
hossasi deb taxmin qilindi, biroq olingan natijalar buni tasdiqlamadi. 
Chunki, spektr tashqarisida yorug‘likning har xil nurlari topildiki, bular 
xuddi o‘shanday rang bo‘lib qabul qilindi. Agar taxmin to‘g‘ri bo‘lganda 
edi, unda har bir spektr chizig‘ining sezilarli o‘zgarishi rangning 
o‘zgarishini idrok qilishni tug‘dirar edi, lekin bu narsa kuzatilmadi. 
Demak, rangni o‘lchash usullari qidirilar ekan, spektr o‘lchashni, rangni 
o‘lchash deb qabul qilish mumkin emas ekan. Endi, buni amalga 
oshirishning boshqacha yo‘llarini qidirish kerak ekan. 
Haqiqatda, birinchi holatda ikkita tajriba o‘tkazildi: birinchisi 
spektrometrdan foydalanib ikkita grafik olindi, ikkinchisida – inson 
tomonidan namunalar ko‘z bilan ko‘rish orqali solishtirildi. Birinchi usul 
yorug‘likning 
spektral tarkibini
o‘lchaydi, ikkinchi usul esa insonning 
ongidagi 
his-tuyg‘ularni
taqqoslaydi. Demak, birinchi usul to‘g‘ri 
kelmas ekan, unda rangni o‘lchash uchun insondan foydalanishga urinib 
ko‘ramiz. Bunda rang – insonning his qilishi bo‘lib, buni uning ko‘ziga 
tushayotgan yorug‘likning ta’siri natijasida boshidan kechiradi. Lekin 
insonning his qilish tushunchasining noaniqligi va murakkabligini 
tushungan holda buni qanday o‘lchash mumkin? Ensefalogrammalarni 
yoki miyaga qo‘yiladigan elektrodlarni taklif etishning hojati yo‘q, 
chunki bunday usullar hatto hozirgi davrda ham nozik tushuncha 
bo‘lgan rangga kerakli aniqlik bera olmaydi. Bundan tashqari, bu 
muammo XX asrning 20 – yillaridayoq hozirgi texnologiyalarsiz 
muvaffaqiyatli hal qilingan edi.
Ravshanlik. I
nsonning ko‘rishdagi his qilishini sonli ifodalash 
zarurligini hal qilish birinchi muammo bo‘lib, bu yorug‘lik 
manbalarining ravshanligini o‘lchash masalasi edi. Lampalarning 
nurlanish quvvatini o‘lchash (aynan joul yoki vattlardagi nurlanish 
quvvati, iste’mol qilinayotgan elektr quvvati emas) bu masalaga javob 

---

139 
bermadi, chunki, birinchidan inson to‘lqin uzunligi 380 nm dan kichik 
va 780 nm dan katta bo‘lgan nurlanishlarni ko‘rmaydi. Shu sababli, bu 
diapazondan tashqaridagi nurlanishlar manbaning ravshanligiga ta’sir 
qilmaydi. 
Ikkinchidan, spektrlarni ko‘rish jarayonida ma’lum bo‘ldiki, 
ko‘zimizga tushgan yorug‘likning tavsiflarini oddiygina qayd etishga 
qaraganda rangni (va ravshanlikni) his etish ancha murakkab jarayondir; 
inson ko‘zining sezgirligi spektrning ba’zi sohalarida boshqa sohalarga 
qaraganda yuqoriroq bo‘ladi. Masalan, quvvatlari bir xil bo‘lgan yashil 
nurlanish ko‘k nurlanishga qaraganda ravshanroq ko‘rinadi. Demak, 
yorug‘lik manbalarining ravshanligini sonli ifodalash muammosini 
yechish uchun spektrdagi hamma to‘lqinlar uchun alohida insonning 
ko‘rish tizimi sezgirligini miqdoriy aniqlash kerak bo‘ladi. Bundan 
keyinchalik manbaning yakuniy ravshanligiga har bir to‘lqin 
uzunligining qo‘shgan hissasini hisoblash uchun foydalanish mumkin 
bo‘lsin. Yuqorida rangni o‘lchashda ko‘tarilgan masala kabi, bu ham 
insonning ravshanlikni his etishini o‘lchash kerakligiga taqaladi.
Har bir to‘lqin uzunlikdagi nurlanishning ravshanligini his etishni 
o‘lchash inson ko‘zi orqali his qilayotgan nurlanishlar ravshanliklarini 
quvvati ma’lum nurlanishlar bilan takkoslab hal etiladi. Bu yetarlicha 
oddiy bo‘lib, bunda nurlanish intensivligini boshqarib, ikkita 
monoxromatik 
(spektrda maksimal 
tor 
sohadagi) 
oqimlarning
quvvatlarini o‘lchagan holda ravshanliklarini tenglashtirish kerak. 
Masalan, to‘lqin uzunligi 555 nm, quvvati bir vatt bo‘lgan 
monoxromatik nurlanishni ravshanlik bo‘yicha tenglashtirish uchun 
to‘lqin uzunligi 512 nm, quvvati ikki vatt bo‘lgan nurlanishdan 
foydalanish kerak. Ya’ni bizning ko‘rish tizimimiz birinchi nurlanishga 
ikki marta sezgirroqdir. Amalda, yuqori aniqlikdagi natijalarga erishish 
uchun yanada murakkabroq tajribalar o‘tkazilgan, biroq bular 
aytilganlarning mohiyati-ni o‘zgariraolmaydi. To‘liq ko‘rinadigan 
diapazon uchun bunday birtalay tajribalarning natijalari yorug‘lik 
samaradorligining spektral egri chizig‘i hisoblanadi (ba’zida «ko‘rinish 
egri chizig‘i» ham deyiladi) (3.8 – rasm):
Mana shunday spektral sezgirlikka ega bo‘lgan asbob yordamida 
kerakli yorug‘lik nurlanishlarning ravshanligini osonlikcha aniqlash 
mumkin. Ishlashida ravshanlikni inson tomonidan idrok qilinayotganini 
aniqlash muhim bo‘lgan har xil fotometrlar, luksmetrlar va boshqa 
asboblarning sezgirligi mana shu egri chiziqqa astoydil moslashtiriladi. 
Biroq bu asboblarning sezgirligi har doim insonning yorug‘lik 

---

140 
samaradorligi spektri egri chizig‘iga yaqinlashadi halos. Shu sababli 
ravshanlikni yanada aniqroq o‘lchash uchun qiziqtirayotgan yorug‘lik 
manbasining spektral taqsimotidan foydalaniladi.
Nurlanishni tor spektral zonalarga bo‘lib va har qaysi zonaning 
quvvatlari alohida o‘lchab spektral taqsimot hosil qilinadi. Yorug‘lik 
manbasining ravshanligini bu zonalar ravshanliklarining yig‘indisi deb 
qarash mumkin va buning uchun har bir zonaning ravshanligi 
aniqlanadi: to‘lqin uzunligiga mos holda o‘lchangan quvvatni ko‘rish 
tizimining sezgirligiga ko‘paytiriladi (yuqorida keltirilgan rasmda mos 
holda Y va X o‘qlari). Mana shunday usul bilan olingan spektrdagi 
hamma zonalar ravshanliklari qo‘shiladi va birlamchi nurlanishning 
ravshanligi fotometrik birliklarda hosil qilinadi. Bu esa u yoki bu 
ob’ektlarning idrok qilinayotgan ravshanliklari to‘g‘risida aniq tasavvur 
beradi. Fotometrik birliklarning bittasi - kandela – XT ning asosiy 
birliklariga kiradi. Bu yorug‘lik samaradorligining spektral egri chizig‘i 
orqali aniqlanadi, ya’ni inson ko‘rish tizimining xususiyatlariga 
asoslanadi. Inson ko‘rish tizimining nisbiy sezgirlik egri chizig‘i 1924 
yilda xalqaro standart sifatida Yorug‘lik bo‘yicha Xalqaro komissiya -
YoXK (rus tilidagi adabiyotlarda Mejdunarodnaya komissiya po 
osveщeniyu, qisqacha MKO) yoki CIE — Commission Internationale de 
l'Éclairage tomonidan qabul qilingan.