I qism. Fotometriya asoslari

4.4. Rangni idrok etish 
 
4.4.1. Ranglarning tuyulish hodisasi va ranglar kontrastining 
turlari 
 
Xis qilishdagi kabi, ranglarni idrok etishda ham bir qator 
aniqlangan qonuniyatlar mavjud. Rangni idrok etish sohasida eng 
muhim hodisa sifatida RANGLAR KONTRASTI deb ataladigan 
ranglarning tuyushlik hodisasi hisoblanadi. Buning mohiyati shundaki, 
ranglar bir biri bilan qo‘shni bo‘lib turishiga bog‘liq holda rang o‘zining 
turini o‘zgartiradi.
Ranglarning qo‘shni bo‘lib turishining fazoda qo‘shni bo‘lib turish 
va vaqt bo‘yicha qo‘shni bo‘lib turish, deb ataladigan ikki turi farq 
qilinadi. Birinchi turdagi yonma-yon turish bir vaqtla kuzatilayotgan 
ikkita yonma-yon turgan ranglarning surat tekisligida ko‘rib 
chiqilayotganida yuz beradi. Ikkinchi turdagi qo‘shni bo‘lib turish katta 
yoki kichik vaqt oralig‘i orqali ranglarni ketma-ket ko‘rib 

---

256 
chiqilayotganida, masalan montaj ketma-ketligida rangli kinokadrlarni 
ko‘zdan kechirishda kuzatiladi.
Shunga mos ravishda BIR VAQTDAGI va KETMA-KETLI rang 
kontrastlari farq qilinadi.
Bir vaqtdagi va ketma-ketli rangli kontrastlar RAVShANLIKLI 
(YORQINLIKLI ham deyiladi) va XROMATIKLI turlarga bo‘linadi.. 
Ravshanlikli kontrast ravshanlikning tuyuliщli o‘zgarishi bilan 
xromatik – rangdorlikning tuyulishli o‘zgarishi (ya’ni rang tusi va 
to‘yinganlikning tuyulishli o‘zgarishi) bilan ifodalanadi.
Bundan tashqari yana CHEKKA KONTRAST ham farq qilinadi. 
Buning mohiyati, ranglarning bir biriga tegib turgan chegarasida 
ranglarning tuyulishli o‘zgarishidir. Shunday qilib, chekka kontrast bir 
vaqtdagi kontrastning bir turidir. 
4.4.2. Bir vaqtdagi rang kontrasti qonuniyatlari 
 
Ravshanlikli bir vaqtdagi kontrast to‘q ranglar och ranglar bilan 
yonma-yon turganida to‘qroq, och ranglar to‘q ranglar bilan yonma-yon 
turganida esa ochroq bo‘lib ko‘rinishida namayon bo‘ladi. Ayniqsa bu, 
ranglarning tegib turgan chegarasida yaqqol kuzatiladi. 
Bu bo‘yalgan sirtlar tuslarining notekis tuyulishlikka olib keladi. 
Buning natijasida tekis sirtlarning qavariqlik yoki botiqlik illyuziyasi 
paydo bo‘ladi. Masalan, bir tekis bo‘yalib yorqinlik darajasi har xil 
bo‘lgan tasmalar tarnovsimon ustunlar taasurotini beradi. 
Xromatik bir vaqtdagi kontrastning namoyon bo‘lishligi shundaki, 
bunda xromatik fon undagi joylashgan ranglar rangdorligining 
tuyulishlik o‘zgarishini keltirib chiqaradi. Bu o‘zgarish har doim fon 
rangiga qo‘shimcha rang tomoniga yo‘nalgan bo‘ladi.
Ayniqsa, bu xromatik fonda oq yoki kulrang ranglar joylashganda 
sezilarli kuzatiladi. Bunda ular xromatik bo‘lib tuyula boshlaydi. 
Masalan, kulrang rang yashil fonda qirmizi bo‘lib tuyuladi.
Agar xromatik rang unga qo‘shimcha bo‘lgan rangli fonga 
joylashtirilsa, u ko‘proq to‘yinganroq bo‘lib tuyula boshlaydi. Masalan, 
havorang fonda qizil asliga qaraganda to‘yinganroq bo‘lib tuyuladi.