I qism. Fotometriya asoslari

4.3.11. Ko‘zning adaptatsiyasi (moslashuvi)
 
Adaptatsiya deb, ko‘zning yoritish sharoitlariga, asosan, 
kuzatilayotgan ravshanliklarning har xil sathlariga moslashuviga 
aytiladi. 
Adaptatsiyaning 
uchta turi farqlanadi: yorug‘likka, 
qorong‘ilikka va ranglilikka. 
Qorong‘ilikka adaptatsiya deb, past sathli ravshanliklarga ko‘zning 
moslashuviga aytiladi. Bu ko‘zning to‘r pardasidagi tayoqchalarda 
yorug‘likka sezgir modda – ko‘rish purpurining (qip-qizil rangning-
radopsinning) 
ishlab 
chiqarilishi 
hisobiga 
sezgirlikning 
past 
ravshanliklarda kuchli oshishi bilan ifodalanadi. Bunda ko‘zning 
yorug‘likka bo‘lgan sezgirligi ko‘p ming marta oshishi mumkin.
Yorug‘likka adaptatsiya, bu yuqori sathli ravshanliklarga ko‘zning 
moslashuvidir. Bu holatda yorug‘lik ta’sirida to‘r pardadagi 
tayoqchalarda ko‘rish purpuri yo‘qoladi va tayoqchalarning funksiyasi 
to‘xtaydi. Bunda ko‘zning to‘r pardasidagi faqat nur sezuvchi hujayralar 
apparati ishlaydi.
Rangga adaptatsiya deb, ko‘zning rangli yoritish sharoitlariga 
moslashuviga aytiladi. Buning natijasida yorug‘likning rangdorligiga 
ko‘z o‘rganadi va uni sezmay qoladi. Rangli yorug‘lik bilan, masalan, 
shamning yoki kerosin chirog‘ining yorug‘ligi bilan yoritilgan oq 
buyumlar kunduzgi yorug‘likdagi kabi oq bo‘lib tuyuladi. 
Ko‘z adaptatsiyasi yorug‘likka ko‘zning o‘zgaruvchan sezgirligini 
yuzaga keltiradi. Bu kinoteleoperatorning yorug‘lik bilan ishlashida 

---

254 
katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Xususan, vizual eksponometriya ko‘z 
adaptatsiyasiga kuchli bog‘liq bo‘ladi va shu sababli, ko‘pincha unga 
ishonib bo‘lmaydi. Pavalondagi yuqori sathli yorug‘likka ko‘nikkan 
kinoteleoperator yorug‘likning yetishmasliga haqida yolg‘on xulosaga 
kelishi mumkin va eksponometrsiz ishlagan holda, ob’ektning o‘ta katta 
yoritilganligiga murojaat qiladi Bu esa ortiqsa sarf halajatga olib keladi.
Tasvirga olish obyektining soyali qismlarini uzoq vaqt davomida 
kuzatganidan so‘ng operator yoritilgan obyekt ravshanligini qayta 
baholashi mumkin, chunki soyalarni kuzatish natijasida ko‘zning 
yorug‘likka bo‘lgan sezgirligi oshadi. Va aksincha, ravshan delallarni 
kuzatgandan so‘ng obyekt soyalarda yetarlicha yoritilmagandek bo‘lib 
ko‘rinadi.