I qism. Fotometriya asoslari

 
 

---

29 
I QISM. FOTOMETRIYA ASOSLARI 
1. BOB. FOTOMETRIK KATTALIKLAR VA BIRLIKLAR 
1.1.
 
«Fotometriya va rangshunoslik» faniga kirish 
1.1.1.
 
Fotometriya va rangshunoslik rivojlanishining qisqacha 
tarixi 
«Fotometriya» so‘zi ikkita grekcha so‘zdan tarkib topgan bo‘lib, 
«fotos» (φώζ) — yorug‘lik va «metreo» (μετρεω)) — o‘lchayman 
ma’nolarini beradi. Shunday qilib fotometriya o‘zbek tilida «yorug‘likni 
o‘lchash» ma’nosini beradi. 
Turmushdagi «yorug‘lik»ning ma’nosi - bu to‘lqin uzunligi 380 
nm dan 780 nm oralig‘ida bo‘lgan elektromagnit nurlanishlarning inson 
ko‘ziga tushganda hosil bo‘ladigan his-tuyug‘lardir.
Texnikada «yorug‘lik» deganda ko‘rish his-tuyg‘usini beradigan 
nurlanish tushuniladi. Mana shu nurlanishni o‘lchash fotometriyaning 
vazifasiga kiradi.
Yulduz kattaliklarini o‘lchash bilan (ya’ni yulduzlardan bizgacha 
yetib keladigan yorug‘ligini) astronomlar ikki ming yildan ko‘p vaqtdan 
beri shug‘ullanib kelishgan. Yorug‘likni o‘lchashga bo‘lgan umumiy 
qiziqishning asta-sekin ortib borganligini adabiy yodgorliklar orqali 
kuzatish va buni Dante (XIII asr), Leonardo da Vinchi (XV asr) va 
Galileyning (XVII asr) asarlarida ko‘rish mumkin. 
XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida, ayniqsa XVIII asrda P. 
Buger va I. Lambertning kitoblari nashr qilingandan so‘ng, kundalik 
amaliyotga ba’zi bir yorug‘likni o‘lchash turlari kirib kela boshladi. 
Shu vaqtlardan beri texnika taraqiyotining tezlashayotgan 
sur’atidan orqada qolmaslik uchun yorug‘likni o‘lchash usullariga, nurli 
energiyani o‘lchashning har xil turlariga taqdim qilinayotgan yuqori 
talablar borgan sari uzluksiz ravishda mukammallashib bormoqda. 
Qadim zamonlardan to XIX asrgacha nurlanishni sezish va 
baholashning yagona imkoniyati inson ko‘rishi bilan bog‘liq edi. Shu 
sababli tabiiyki, hamma fotometrik qonunlar va munosabatlar faqat 
nurlanishning kuzatuvchi ko‘ziga ta’siri tufayli rivojlandi. 
Ultrabinafsha va infraqizil nurlarga sezgir qabul qilgichlarning 
(priyomniklarning) paydo bo‘lishi bilan fotometriyaning mazmuni 
kengaya boshladi va hozirgi vaqtda unga nurlanish, tarqalish va
elektromagnit spekrning ixtiyoriy qismidagi nurli energiyaga aylanish 
(xususan, yutilish) jarayonlarining energetikasini qamrab oluvchi usullar 
va nazariyalar majmui deb ta’rif berish mumkin. Biroq ko‘p hollarda 
fotometrik nisbatlar optik nurlanishlar umumiy tushunchasiga 

---

30 
birlashtirilgan ultrabinafsha, ko‘rinadigan va infraqizil nurlanishlarga 
qo‘llaniladi.
Qadimgi zamonlardan beri nafaqat yorug‘likni o‘lchash 
usullarinigina emas, balki ulug‘ mutafakkirlar rangning tabiatini 
izohlashga ham harakat qilganlar. Biroq to XVII asrning oltmishinchi 
yillarigacha bu hodisaning haqiqatdan uzoq bo‘lgan nazariyalari mavjud 
edi. 
Arastu (eramizdan avvalgi 384-322 yillar) ranglarning hosil bo‘li-
shining sababi yorug‘likning qorong‘ilik bilan aralashi deb hisoblar edi. 
Shunga o‘xshagan nazariyalar ancha keyin ham Rene Dekart (1596 - 
1650), Iogann Kepler (1571-1630), Robert Guk (1635-1703) kabi 
olimlar tomonidan taklif qilingan edi. 
Shu vaqtlarda olimlar rangning sababini ko‘z faoliyati bilan emas, 
balki yorug‘likning hossalari bilan bog‘lashgan edilar.
1664 - 1668 yillarda buyuk ingliz olimi Isaak Newton (1643 - 
1727) quyosh yorug‘ligini va ranglar hosil bo‘lish sabablarini o‘rganish 
bo‘yicha tajribalar olib bordi. Bu izlanishlarning natijalari 1672 yilda 
«Yorug‘lik va ranglarning yangi nazariyasi» nomi bilan chop etildi va 
bu bilan Newton ranglar to‘g‘risidagi hozirgi zamon ilmiy tasavvurlarga 
asos soldi. Shundan beri rang to‘g‘risidagi fan nihoyatda rivojlangan 
bo‘lishiga qaramasdan, Newton tomonidan aniqlangan qoidalar hozirgi 
kunlarda ham o‘zining qiymatini yo‘qotgan emas.
Birinchi marta ko‘rishning uch rangli tabiatini tushuntirishga ulug‘ 
rus olimi M.V. Lomonosov (1711 - 1765) o‘zining «Yorug‘likning 
kelib chiqishi haqida, ranglar haqida yangi nazariya» (1765) nomli 
asarida eng yaqin keldi. 
Faqat ingliz fizigi va vrachi - Tomas Yang (1773 - 1829) 1802 
yilda birinchi marta qabul qilinayotgan ranglarning hilma-hilligini 
ko‘zning tuzilishi bilan tushuntirdi. Yang ko‘zda yorug‘likka sezgir nerv 
tolalarining uch turi joylashgan va yorug‘lik ta’sirida ular qo‘zg‘aladi, 
deb hisoblar edi. 
Har bir nerv tolalari alohida qo‘zg‘atilganida qizil, yashil va 
binafsha rang sezgilari hosil bo‘ladi. Nerv tolalarining hamma turi 
qo‘zg‘atilganda esa mumkin bo‘lgan boshqa hamma ranglar sezgilari 
hosil bo‘ladi. Bularni asosiy qo‘zg‘otuvchining uchta ranglari 
aralashmasi sifatida qarash mumkin.
Yung birinchi bo‘lib asosiy ranglar uchtaligidan birini to‘g‘ri aytib 
berdi: qizil, yashil, binafsha. U murakkab ranglarni aniqlash uchun rang 

---

31 
doirasiga o‘xshagan, lekin uchlarida uchta asosiy ranglar joylashgan 
uchburchak shaklida bo‘lgan grafikdan foydalanishni taklif qildi. 
XIX asr o‘rtalarida energiyaning saqlanish qonunining matematik 
ifodasi birinchi bo‘lib ta’riflagan nemis fizigi va fiziologi German 
Gelmgolsning (1821 - 1894) va yorug‘likning elektromagnit tabiatini 
kashf qilgan ingliz fizigi Jeyms Klerk Makswellning (1831 - 1879) 
ishlarida uch rangli nazariya rivojlandi va tasdig‘ini topdi.
Maksvelldan keyin ko‘p izlanuvchilar asosiy uchta rang miqdorlari 
orqali hamma spektrli ranglarni ifodalash uchun o‘lchovlar olib 
borishdi. Faqat 1930 – 1931 yillardagina yetarlicha aniq ma’lumotlar bir 
biridan mustaqil holda o‘lchovlar olib borgan Rayt va Gildlar tomonidan 
olindi. Ular bunda uchta asosiy ranglarning nurlanishlari sifatida 
mutlaqo har xil nurlanishlardan foydalanishdi: Raytning tajribalarida 
bular birjinsli nurlanishlar, Gildning tajribalarida esa yorug‘lik filtrlari 
orqali o‘tadigan murakkab nurlanishlar edi. 
1931 yilda «MOK» (Mejdunarodnaya Osvetitelnaya Komissiya) 
yoki XYoK (Xalqaro Yoritish komissiyasi) ning kongressi bu 
ma’lumotlarni RGB va XYZ ranglarni o‘lchovning xalqaro tizimi uchun 
asosiy sifatida qabul qildi. XYZ tizimi hozirgi vaqtda ham ranglarni 
o‘lchovning asosiy amaliy tizimi bo‘lib qoldi.
Bir qator tadqiqotchilar tomonidan ko‘zdagi uchta qabul 
qilg‘ichning spektral sezgirligi hisoblandi. 1947 yilda Granit ranglarni 
ko‘rishga ega bo‘lgan ba’zi bir hayvonlarning tirik ko‘zlari ustida 
tajribalar olib bordi. U tajribalar natijasida hayvonlarning ko‘zlarida uch 
turdagi rang qabul qilgichlar borligini aniqladi. Shunday qilib juda ham 
ishonchli ekanligiga qaramasdan gipotezaligacha bo‘lib qelgan 
Yungning uch rangli nazariyasi tasdiqlandi.
Nyutonning ishlari asosida rangning tabiati sohasidagi ilmiy 
kashfiyotlarni amalda qo‘llashga urindilar. Masalan, Newtonning 
vafotidan uch yil o‘tgandan so‘ng, 1730 yilda fransuz graveri Le Blon 
Newtonning yettita asosiy ranglaridan foydalanib ko‘p rangli gravyura 
hosil qilmoqchi bo‘ldi. Biroq u buning uchun uchta rang ham yetarli 
bo‘lishligiga ishonch hosil qildi.
Makswell birinchi marta 1855 yilda amalda rangli suratlarni 
tasvirlashda ko‘rishning uch rangli nazariyasi tamoyillaridan foydalanish 
imkoniyati borligini ko‘rsatdi. U 1861 yilda birinchi marta uch rangli 
usul bilan hosil qilingan rangli fotografiyani namoyish qildi. Bu 
fotografiya additiv aralashtrish bilan hosil qilingan edi.

---

32 
XIX asrning oxirida Dyu-Oron uchrangli plenkalarda va rangli 
bosmadagi rangli fotografiyaning zamonaviy usulining sxemasini 
kiritgan holda rangli subtraktiv reproduksiya usullarining tamoyillarini 
ishlab chiqdi. Biroq u vaqtdagi texnikaning rivojlanish darajasi bularni 
keng qo‘llash imkoniyatini bermas edi. Amalda boshqa usullarga 
qaraganda rangli bosma (XIX asrning oxiri - XX asrning boshi) 
qo‘llanila boshlandi. Biroq rangli bosmani texnikaga emas, balki 
xromolitografiya san’atiga kiritish mumkin. Faqat XX asrning 
o‘ttizinchi yillarining o‘rtalarida uch rangli tasvirlash usullariga 
asoslangan rangli bosma va rangli fotografiyaning zamonaviy 
sanoatlashgan usullarni o‘zlashtirish boshlandi.