I ноосфера – табиат тара³³иётининг янги бос³ичи

Миллат ва
миллий мафкура.
Ана шундай шароитда миллий ғоя ва мафкурага бўлган ижтимоий эхтиёж тобора ошиб бормоқда. Чунки у муайян мамлакатда истиқомат қилаётган титул миллат билан турли-туман миллат ва элат намоёндаларининг умумий мақсад йўлида µаракат бирлигини вужудга келтириши мумкин. Бу жараёнда кетаётган изланишлардан маълум бўлмоқдаки, баъзи мамлакатларда миллатни амалда бирлаштира оладиган, муайян давлат таркибига кирган одамлар, элатлар, халқларни, уларнинг намоёндаларини ўзига жалб эта оладиган ғояларни топиш машаққатларини бошларидан кечираётган бўлсалар, бошқалар умумбашарий мақсадлар ва ғояларни миллий ғоя сифатида тасвирлашга интилмоқдалар.
Маълумки, бифуркация ходисасига кўра, ҳатто хайвонлар ҳам яшаш учун кураш жараёнида ўзлари учун умумий бўлган пода ёки гала феъл-атворини шакллантириб, биргаликда яшаш ва ваҳший µайвонлардан ўзларини муҳофаза этишга ҳаракат қиладилар. Одамзот жамият бўлиб яшагандан бошлаб умумий феъл-атвор ва ҳаракат бирлигини шакллантириш хаёт-мамот масаласи бўлиб қолган. Натижада индивид аввал уруғ ва қабила, сўнгра элат ва халқ ичида ўзини бехавотир яшаши, ғанимларига қарши курашиш имкониятига эга бўлган. Саноат инқилобидан сўнг миллий давлатлар вужудга келиб, муайян миллат шу доирада ўзлигини англаб, ўз манфаатларини яхшироқ, изчилроқ ҳимоя қила олиш имкониятига эга бўлди. Натижада 1-жаҳон уруши, айниқса 2-жаҳон урушидан сўнг жаҳонда миллий-озодлик харакатлари авж олиб, қатор миллий давлатлар вужудга келди. Совет давлатининг қулаши оқибатида унинг харобалари устида яна кўпгина миллий давлатлар барпо бўлди ва кўпгина миллатлар буюкдавлатчилик шовинизми таъсиридан чиқиб, ўз тақдирларини ўзлари белгилаш хуқуқига эга бўлдилар.
Миллат ва миллатчилик муаммоси воқеликдаги ижтимоий, иқтисодий, технологик ва сиёсий ўзгаришлар бир-бири билан туташган жойда вужудга келади. Том маънода миллий тиллар шаклланишини китоб нашр этиш миқёсларининг кенгайиши, оммавий ахборот воситалари ва оммавий таълим ривожи билан боғлаш мумкин. Миллатчилик тарихан шаклланган миллий маданиятни батамом ўзлаштириш, марказлаштиришга таянган ва ҳар бири ўз давлати мухофазасига олинган социал ташкилланишнинг чинданда янги шакли натижасидир. Умуман миллионлаб одамлар назарида миллатчилик ўз жозибадорлигини сақлаб, шу маънода у миллий манфаатларни англаб, уни µимоя қилишга миллатдошларни сафарбар этувчилик функциясини бажаради. Миллатчилик миллий бузуқлик, миллий маҳдудлик тусига кирса ва бу жараён мафкура орқали рағбатлантирилиб борилса, µозирги тарихий шароитда ундай миллат жаҳон ҳамжамиятидан маълум даражада ажраб қолади ва ўз тараққиётига завол бўлади. Бир томондан, бозор иқтисоди муносабатлари, эркин савдо майдонларининг кенгайиши мамлакатлар интеграцияси ва яқинлашувига олиб келаётган бўлса, иккинчи томондан, у миллатлар ва этник гуруҳлар ўртасида муқаррар пайдо бўладиган зиддиятлар ўз қарама-қарши томонига оғиб кетишига бир рағбат бўлмоқда. Шундай қилиб, миллатчилик ғоялари халқлар озодлиги ва миллий давлатларни қарор топтириш учун сафарбар этувчилик, ижодий жасоратлар манбаъи бўлиш билан бирга, айни чоғда у турли-туман можаролар, «совуқ» ва «иссиқ» урушлар катализатори сифатида ҳам ўзини намоён этиши мумкин.
Ҳозирги тарихий шароитда миллатчилик миллий бағрикенглик тусига кириб, миллий бирликлар тимсоли сифатида худудий ҳамжамиятлар шаклланмоқда ва миллий махдудлик рухи тобора чекинмоқда. Чунки одамзот учун эндиликда ўз гомеостазисини тор миллий қобиқда эмас, балки миллий хусусиятлар сақланишини кафолатлайдиган умумжаҳон бирлашмаларида яхшироқ, муқимроқ сақлаб қолиш имконияти борлиги аён бўлиб бормоқда. Ҳозирги дунё парадокси (мантиқсизлиги) шуки, унинг ёрқин намоён бўлиши фонида бир миллатли давлатнинг ўзи йўқ. Манбаълардан маълум бўлишича, лахжаларни хисобга олмаганда, дунёда 8000 та тил мавжуд. Миллий мафкурада миллий мутаассиблик рухи етакчилик қилган миллий µаракатлар купинча ўз сафарбар этувчилик салохиётидан махрум бўлиб, миллий негизда авторитар ва тоталитар тузумлар қарор топиб қолиши учун қулай шарт-шароитни вужудга келтириб қўймоқда.
Шу ўринда миллийлик ва миллатчилик тушунчалари ўртасидаги умумийлик билан айримлик фарқига боришни таъкидлаш ўринли. Миллийлик илдизлари асрлар қаърига бориб тақалади ва у миллий менталитетнинг шаклланишида мухим бир омил бўлгани аниқ. Миллатчилик ва унинг ғояси кейинги асрлар махсули бўлиб, у миллий калондимоғлик (шовинизм) ва миллий махдудлик (чекланганлик)нинг ғоявий асоси бўлиб келган. Қайси миллат ёки этник гурух бошқа давлатлар ёки миллатлар томонидан камситилса ёки хақ-хуқуқлари поймол этилса, ўшаларда миллатчилик кайфияти кенг қулоч отиб, бунинг оқибатида қирғинбарот урушлар келиб чиққани тарихдан маълум.
Миллатчилик тушунчасига баҳо берганда, унга конкрет тарихий нуқтаи назардан ёндашган маъқул, деб µисоблаймиз.
Хулоса: а) ХХ асрга келиб сиёсатнинг глобал тус олиши кучайди; б) ушбу аср ўрталаридан бошлаб икки қутбли дунё вужудга келиб, тарафкашлик мафкураси халқларни даҳшатга солди; в) аср сўнгида вужудга келган ғоявий парокандалик одамларда ночорлик, ноаниқлик, умидсизлик рухини кучайтирмоқда; г) бундай шароитда миллий ғоя ва мафкурага кучли ижтимоий эҳтиёж сезилмоқда.
Калит сўзлар: мафкура функциялари, душман образи яратиш, ҳукмрон парадигма, мафкуравий тамойиллар, марксизм, миллий социализм, либерализм, католицизм, протестантцизм, ислом, одамлар онги учун кураш, ўзаро ишончсизлик руҳи, иқтисодий ўсиш, салб юриши, ноаниқлик ва умидсизлик даври, социал таълимотлар, янги ғоялар тақчиллиги, истеъмолчи одамлар шахси, постмодернизм, миллий большевизм, миллий фашизм, миллатчилик, миллий бағрикенглик, миллий маҳдудлик, мантиқсизлиқ (парадокс).